Sitoplazma harakati
Hamma tirik hujayralar uchun ichki borliqining harakatlanib turi
shi xosdir. Masalan: sodda organizmlar yolg‘on oyoqchalar - psev-
dopodiyalami va plazmatik xivchinlar hosil qilib harakatlanadi. Bu
harakat sitoplazmaning harakati natijasida yuzaga keladi.
Qattiq qobiqli harakatsiz hujayralarda katta molekulalar sinte-
zlanayotgan joyga qurilish materialini tashish va hosil boMgan mah-
sulotni hujayraning boshqa yerlariga olib o‘tish bilan bog‘liq. Ya’ni
bunday hujayralarda sitoplazmaning harakati hujayra ichi transporti
bilan bogMiq.
Hujayralarda sitoplazmaning harakati birlamchi va ikkilamchi
bo‘ladi.
Biramchi harakat shikastlanmagan sog‘lom hujayralarda: chang
naychalari, ildiz tukchalarida kuzatiladi.
Ikkilamchi harakat xarorat yoki yorugMik o'zgarishida, hujayralar
shikastlanganda kuzatiladi.
52
Harakat butun hujayrada bir xil tezlikda amalga oshmaydi.
Plazmatik membranaga yaqin joylari quyuq boMgani uchun sekin ha-
rakatlanadi.
CPsimlik hujayralari uchun sitoplazma harakatining quyidagi tur
lari xos:
1. TVIqinsimon harakat.
Sitoplazmaning ichki qatlamlari (en-
doplazma) bir yo‘nalishda sekin harakatlnib uning harakati ekto-
plazmani harakatlantiradi.
2. Sirkulyar yoki oqimli harakat.
Vakuolasi yirik boMgan hu
jayralarda sitoplazma hujayra devori bo‘yIab joylashib ingichka, o ‘z
yo‘nalishini o ‘zgartirib turuvchi oqimlami hosil
qiladi.
3.
R otasion
harakat
faqat hujayraning periferik qismida joylash
gan sitoplazma aylanma harakat qiladi.
Sitoplazmaning membranali tuzilmalari aloxida yoki bir-biri bi
lan bog‘langan boMaklardan iborat boMib ichidagi borlig‘i asosiy
gialoplazmadan tarkibi jihatidan tubdan farq qilib membrana bilan
chegaralangan boMadi. Hujayraning membranali tizimi yopiq hajmli
zonalardan (kompartment-kupe) iborat boMib ikki guruhni tashkil
etadi:
l.Vakuolyar tizim organoidlari - endoplazmatik to ‘r, Golji ap
parati, lizosoma, peroksisoma, o ‘simlik vakuolalari-bular bir mem
branali organoidlar.
2.Ikki membranali organoidlar: bular yopiq va bir-biri bilan
qo‘shilmaydigan tashqi va ichki membranalarga ega — plastidalar,
mitoxondriya va yadro. Vakuolyar tizimga kiruvchi organoidlar turli
vazifani bajarishiga qaramay ularning faoliyati bir-birini toMdirib bir
butun tizim hosil qilishga qaratilgan.
Endoplazmatik to ‘r. Bu organoidni kashf etilishi elektron mik-
roskopiya davrining rivojlanishiga to‘g‘ri keldi. 1945 yilda K.Porter
(AQSh) o cz shogirdlari bilan fibroblast hujayralarini maxsus bo‘yoqlar
bilan bo‘yab elektron mikroskop ostida qaraganda sitoplazmaning
ektoplazma qismi och bo‘yalib endoplazma qismi to ‘q bo‘yalganligiga
e’tibor beradi. To‘q bo'yalgan qismida mikroskop ostida ko‘p sonli
mayda vakuolalar, kanalchalar yig‘indisi to‘rga o ‘xshash (retikulum)
tuzilmani hosil qilganligini ko ‘rinadi. Bu vakuola va kanallaming
devori yupqa membranadan iboratligi ko‘rinadi. Shu tarzda endo
plazmatik retikulum yoki to‘r kashf qilinadi. Uning bunday nomlan-
53
ishiga birinchi m arta endoplazm ada topilganligi sabab bo‘lgan. K ey
inchalik sitoplazmaning turli uchastkalarida topishgan, lekin nom i
qolgan. Uning topilishigacha sitoplazm aga tirik dinam ik tuzilm asiz
tizim sifatida qaralgan.
Elektron mikroskopiya usuli bilan edoplazmatik to 4m ing 2turi
aniqlandi: donador (granulyar), v a silliq ( agranulyar).
Donador endoplazmatik to 4r ingichka kanallar, sisternalar, xal-
tachalardan iborat b o4lib uzulmas (yopiq) m em brana bilan chega-
ralangan. Sisternalar kengligi 20nmni tashkil etadi. M em branalar
yuzasi m ayda 20nm tuzilmalar bilan qoplangan bo4 lib, bu tuzilm a-
lami birinchi marta J. Palade (Palade granulalari) ta’riflagan va ular
ribonukleoproteidlardan tuzilganligini aytadi. Endoplazmatik to ‘m ing
tuzilmasi va vazifalarini o 4rgangani uchun u 1974 yilda Nobel mu-
kofotiga sazovor bo4ladi. Hozirda bu tuzilmalar endoplazmatik to4r
membranalari bilan bog4langan ribosomalar ekanligi m a’lum. Bu yy
erda ribosomalar polisomalar ko4rinishida joylashadi(8 rasm).
Hujayralarda endoplazmatik to 4ming ikki xil ko4rinishi - siyrak
joylashgan membranalar yoki bir tutam membranalar y ig ‘indisi - er-
gastoplazma uchraydi. Birinchi ko4rinishi metabolik jarayonlari sust
boradigan hujayralar uchun xos bo4lsa, ergastoplazma faol sintezlov-
chi hujayralar uchun xosdir. Masalan: jigar yoki nerv hujayralarida
siyrak joylashgan membranalardan iborat bo4 Isa, oshqozonosti bezi
hujayralarida endoplazmatik to4r zich joylashgan(8rasm).
Membranalari yuzasida polisomalaming joylashganligi uning oq
sil sintezida ishtirok etishidan dalolat beradi. Endoplazmatik to‘r el-
ementlarida hujayraning bir qism oqsillari sintezlanadi.
Olimlar shu narsaga e’tibor berishganki, aktiv o'suvchi,
ko4payuvchi, faol oqsil sintezlovchi hujayralar bazofil sitoplazmaga
ega (asosiy bo4yoqlami qabul qiluvchi) sitoplazmaning bunday ba-
zofiliyasi RNK ko4p bo4lishi bilan boqliq. Shuni aytib o4tish kerakki,
hujayra RNKsining asosiy miqdori ribosomal RNKdir. Demak sito
plazmaning bazofil qismi ribosomalarga boy bo4lib ularda faol oqsil
sintezi boradi. Ribosomalaming joylashish tartibi hamma hujayral
arda turlicha. Masalan: embrional, regeniratsiyalanuvchi, shish y a’ni
bo4linuvchi hujayralarda ribosomalar endoplazmatik to4r bilan kam
miqdorda bog4lanadi. Ulaming asosiy soni gialoplazmada polisoma
lar ko‘rinishida joylashadi.
54
BoMinish qobiliyatini yo'qotgan, yuksak darajada takomillash-
gan, faol oqsil sintezlaydigan hujayralar (oshqozonosti bezi) gialo-
plazmasida erkin ribosomalar kam uchraydi , ularning asosiy qismi
endoplazmatik to ‘r membranalariga birikkan boMadi.
Bu kuzatuvlardan shu narsa m a’lum boMdiki, gialoplazmadagi
polisomalar ko‘rinishidagi ribosomalarda hujayraning o‘z hayot
faoliyati uchun kerak boMgan oqsillami sintezlanadi. Endoplazmatik
to ‘r bilan bogMangan ribosomalarda hujayradan tashqariga chiqaril-
adigan “eksport” oqillari sintezlanadi. Masalan: oshqozonosti bezi
hujayralari ovqat hazm qilishda ishtirok etadigan oqsil-fermentlami
lipaza, nukleaza kabilami sintezlab chiqaradi, jigar hujayralarida qon
albumini, soMak bezida amilaza sintezlanadi.
0 ‘simlik hujayralarida ham bu narsa kuzatiladi. Oqsilli mahsu-
lotni ishlab chiqaruvchi bezli hujayralar ergastoplazmaga boy.
Boshqacha qilib aytganda, ko‘p hujayrali organizmlarda ergasto
plazmaga boy hujayralarda hujayradan chiqariladigan va boshqa hu
jayralar faoliyati yoki umuman organizm uchun kerak boMgan oqsil
lar sintezlanadi.
Bir hujayraliklarda ham eksport oqsiilari ishlab chiqaruvchi do-
nador endoplazmatik to ‘rni ko‘rish mumkin.Ular orasida hujayradan
tashqarida ro‘y beradigan hazm jarayonlarida ishtirok etadigan oqsili
va glikokaliks oqsiilari mavjud.
Undan tashqari donador endoplazmatik to 4г hujayra ichi hazm
jarayonlarida ishtirok etuvchi oqsil-fermentlar sintezida ishtirok etib,
bu fermentlar fagositar yoki pinositar vakuolga tushib makromoleku-
lalarni parchalaydi.
Donador endoplazmatik tocr membranalarida sintezlangan oqsil
lar hujayraning o 4zi uchun kerakmas boMib, xatto zararlidir. Ovqat
hazm qilish bezlarida ko‘p miqdorda gidrolitik fermentlar sintezlana
di. Bu fermentlar gialoplazmaga chiqsa hujayra avtolizga (o‘z-o‘zini
eritishga) uchraydi. Lekin bu xol ro‘y bermaydi, chunki sintezlan
gan mahsulot granulyar endoplazmatik to‘r membranalardan oraliq
endoplazmatik to ‘r vakuola bo‘shliq!ariga o ‘tadi va gialoplazmadan
izolyatsiyalanadi (ajratiladi). Bunday oqsillaming to‘planishi yopiq
membranalar ichida ro‘y beradi. Oraliq endoplazmatik to‘r, granu
lyar va silliq endoplazmatik to'rlar orasida joylashib uning yuzasida
ribosomalari bo‘lmaydi.
55
Demak, oraliq endoplazmatik to ‘r sintezlangan oqsillarni hu
jayraning boshqa tuzilmalaridan izolyatsiyalashda (alohidalashda)
ishtirok etadi. Oraliq endoplazmatik to‘rdan bu oqsillar Golji apparati
membranalari ga o ‘tib hujayradan chiqariladi. Oraliq endoplazmatik
to‘r bu oqsillarni kanallar va vakuolalar bo‘ylab tashiydi, bu jarayon
ATF sarfi bilan boradi.
Undan tashqari donador endoplazmatik to ‘r kanalchalari va
vakuolalari ichida sintezlanagan oqsilning konsentrasiyalanishi, ya’ni
yirik sekret granulalariga aylanishi kuzatiladi.
Umumlashtirib aytganda, donador endoplazmatik to4r vazifasi
membralalari yuzasida joylashgan polisomalari ishtirokida eksport
oqsillarini sintezlash, ulami hujayraning boshqa tuzilmalaridan
membrana bo‘shliqlari ichida izolyatsiyalash-ajratish, bu oqsillarni
hujayraning boshqa kompartmentlariga tashish va ularning kimyoviy
modifikatsiyasida ( o ‘zgarishida) ishtirok etish.
Prokariotlarda endoplazmatik to‘r tizimi yo‘q , lekin ko‘pgina
bakteriya hujayralari tashqi muhitga plazmatik membrana yuzasidagi
makromolekulalami parchalashda ishtirok etadigan ekzoferment-
lar ishlab chiqaradilar. Bakteriya hujayrasidagi ribosomalaming bir
qismi plazmatik membrana bilan bog‘langan. Taxmin qilinishicha bu
ribosomalarda eksport oqsillari sintezlanadi. Sitoplazmadagi erkin ri-
bosomalarda esa hujayra ichidagi metabolik jarayonlar uchun kerakli
oqsillar sintezlanadi.
Silliq (agranulyar) endoplazmatik to‘r - retikulyar membrana
lar tizimidan iborat bo‘lib alohida tuzilma deb qaralmaydi. U ham
vakuolalar kanalchalar va naychalar hosil qiladigan membranalar
to ‘plamidan iborat va bir-biri bilan qo‘shilishi mumkin. Yuzasida
ribosomalari y o ‘q . Kanalchalar kengligi 50-100 nm, odatda zona-
lar hosil qilib joylashadi. Masalan, ichak epiteiiysi hujayralarida
hujayraning apikal (yuqorigi) qismida, sourish yuzasiga yaqin, jigar
hujayralarida glikogen to‘planadigan joyda bo4ladi.
Donador endoplazmatik to‘r sisternalari yuzasidagi ribosomalarni
yo‘qotib silliq endoplazmatik to ‘rga aylanadi. Golji apparati donador
endoplazmatik to ‘rga nisbatan ikki lamchi hisoblanadi.
56
| 