Tashqi a p p a ra tn in g m e m b ra n a u sti tu z ilm a la r i

uloza va pektindan;
2. Tolasimon komponent -sellyuloza tolalaridan iborat.
Matriksi 60% ni sellyuloza tolalari esa 30%ni tashkil etadi. Paxta 
tolasida sellyuloza 90% gacha boMadi. Undan tashqari hujayra devori 
tarkibida boshqa moddalar ham uchraydi: lignin- yog‘ochlanishga 
olib keladi;, suberin - po‘kak hosil qiladi; mum va kutin moddasi 
-himoya vazifasini bajaradi va suv bugMatishdan saqlaydi.
0 ‘sim lik hujayra devorining hosil bo(Iishi
Matriksning am orf moddasi-pektin va gemisellyuloza Golji appa- 
ratida sintezlanib plazmatik membrana orqali ekzositozlanadi. Selly­
uloza tolalari plazmatik membranada joylashgan maxsus fermentlar 
yordamida sintezlanadi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi hujayra 
devori farqlanadi.
Hujayra bo‘linishida xromosomalar ekvator tekisligida joylash- 
gandan keyin mayda membranali pufakchalar hosil boMib hujayra 
markazida to‘planadi. Ular bir-biri bilan hujayra markazidan boshlab 
chekkalariga tomon qo‘shila borib plazmatik membranagacha yetadi- 
lar. Shu tariqa hujayra plastinkasi hosil boMadi. Hujayra plastinkasin- 
ing markazi pufakchalar tarkibidagi am orf modda bilan toMadi. Pufak- 
chalaming kelib chiqishi Golji apparati bilan bogMiq. Plastinkaning 
chekkalarida sellyuloza tolalari to ‘planadi. Shunday qilib, o ‘sayotgan 
hujayra plastinkasi uch qavatdan: markaziy o ‘rta plastinkadan (amorf 
modda),va ikkita periferik birlamchi qobiq (gemisellyuloza va selly­
uloza). Plastinkani hosil qilishda boMinayotgan hujayra ishtirok etsa, 
birlamchi devor yangi qiz hujayralar faoliyatidan hosil boMadi.
Hujayradan tashqarida plazmatik membrana ustida fermentlar 
ishtirokida sellyuloza fibrillari sintezlanadi, shu tariqa ikkilamchi 
qobiq shakllanadi. Keyinchalik gemisellyuloza moddasining o ‘rnini 
lignin egallab yog‘ochlanish boshlanadi. Uchlamchi qobiq sitoplazma 
periferik qismlarining qurib degeneratsiyaga uchrashi natijasida hosil 
boMadi.
Zamburugc hujayrasining tashqi yuzasi tolasimon tuzilishga ega 
boMgan xitin moddasi bilan qoplangan. Undan tashqari zamburug‘ 
hujayra devori tarkibiga sitoplazmada sintezlangan va hujayradan 
tashqariga chiqarilgan glikoproteidlar va turli oqsillar kiradi.
49

Bakteriya hujayralarining tashqi yuzasi polimer modda murein- 
dan iborat. Bulami hosil qiluvchilar ham hujayra ichida sintezlanib 
hujayra tashqarisida shakllanadi.
Shunday xuiosaga kelish mumkinki, eukariot va prokariot hu­
jayralar tashqi yuzasida hosil bo‘ladigan tuzilmalar kimyoviy tuz­
ilishi va vazifasi jihatidan bir-biriga yaqindir: ulaming tarkibi aso- 
san polisaxaridlar, ular hujayraning faoliyati natijasida hosil bo‘lib, 
ulaming tashqariga chiqarilishida membrananing tuzilmalari ishtirok 
etadi. Bu belgilar glikokaliks, o ‘siralik va bakteriya hujayralaridagi 
hujayra devori kabi tuzilmalarini yaqinlashtiradi, bulaming vazifasi 
ham bir xil: hujayra atrofida maxsus muhitni hosil qilish, yuzasida 
turli fermentlar joylashadi, retseptorlik vazifasini bajaradi. Lekin, 
hayvon hujayrasidan farq qilib, o ‘simlik va bakteriya hujayra devori 
qo‘shimcha ravishda osmoregulyatorlik vazifasini bajaradi.
Hujayra ichidagi plazmatik membrana bilan o ‘ralgan borliq pro- 
toplazmadir. Hujayrani o ‘rganish tarixida ko‘proq e ’tibor hujayra 
qobiqiga qaratilgan. Lekin 1835 yilda F. Dyujarden bir hujayrali or­
ganizmlar ichidagi suyuqlikni o'rganib unga sarkoda ya’ni go‘shtga 
o‘xshash deb nom beradi. Uning fikricha bu suyuqlik tirikiikning 
hamma xossasini namoyon qiladi. M.Shleyden ham 1838 yilda 
obsimlik hujayrasidagi suyuqlikni o ‘simlik shilimshigci deb ataydi. 
Sakkiz yildan so‘ng G.fon Mol protoplazma terminini ishlatadi. Un- 
dan oldin bu atama 1840 yilda Ya.Purkinye tomonidan ishlatilgan 
bo‘lib, u hayvon embrioni rivojlanadigan substansiyaga shunday nom 
beradi.
Lekin protoplazma kimyoviy tarkibi, fimktsional holati jihatidan 
bir xil emasligi ma’lum bo‘lgandan keyin oxirgi yillarda shu atama 
ishlatilmaydi. Hozirda hujayraning asosiy tashkil etuvchilari: yadro, 
sitoplazma va organoidlardir.
Hujayra ichi butun borlig‘i yadrodan tashqari sitoplazmadir. Ya’ni 
hujayra ikki komponentdan sitoplazma va yadrodan tarkib topgan. 
Sitoplazma atamasini fanga Z.Strastburger 1882 yilda kiritgan. Sito­
plazma: gialoplazmadan, membranali (vakuolyar tizim organoidlari, 
mitoxondriya, plastida) va membranasiz komponentlardan (sentriola, 
ribosoma, mikronaycha, mikrofilamentlar) va kiritmalardan iborat.

Download 5,62 Mb.