M A’RUZA 4. SITOPLAZMANING ПСИ MEMBRANALI
ORGANOn>LARI
Reja:
1. Eukariot hujayralaming ikki membranaii organoidlari.
2. Mitoxondriyalarning ultrastrukturaviy tuzilishi.
3. Plastidalar.
Tayanch iboralar. Ikki qavat membrana, mitoxondriya, plastida
lar.
1. Eukariot hujayralam ing ikki membranaii organoidlari.
M itoxondriyalar hamma hayvon va o‘simlik hujayralari uchun xos,
plastidalar faqat fotosintez jarayoni amalga oshuvchi o ‘simlik hujay
ralarida uchraydi.
Ushbu organoidlar tuzilishidagi umumiylik
belgilardan biri sito-
plazmadan ikkita — tashqi va ichki membrana bilan chegaralanganli-
gidir. Shuning uchun mitoxondriya va plastidalarda ikkita bo'shliqqa:
birinchisi tashqi va ichki membranalar orasidagi, ya’ni membran-
alararo bo‘shliq, ikkinchisi ichki membrana
bilan chegaralangan
asosiy matriksiga ega. Umimiylikni tashkil etuvchi ikkinchi belgi
ichki membranalari burmalar, xaltachalar ichki matriksga yo ‘nalgan
bo‘rtmalami hosil qilishi. Funksional jihatdan ikkalasi ham energetik
jarayonlam i amalga oshiruvchi organoidlardir.
Mitoxondriyalami o ‘rganish tarixi 1850
yilda boshlanib shu yili
Kelliker hasharotlarda ulami ko‘rib sarkosomalar deb nom beradi
(hozirgi kunda bu atama muskul to ‘qimasining mitoxondriyalar uc
hun ishlatiladi), 1890 yilda R.Altman bu tanachalarning fiiksin bi
lan maxsus bo‘yalish usulini ishlab chiqib, ularga bioblastlar deb
nom beradi va ulaming o ‘zidan ko‘payish
xususiyatga ega ekanligi
g ‘oyasini ilgari suradi. 1898 yilda K. Benda ulami mitoxondriyalar
deb nomlaydi, Mixaelis esa mitoxondriyalarning hujayradagi oksid
lanish jarayonlari bilan bog‘liqligini aytadi. 0 ‘simlik hujayralarida
mitoxondriyalami 1904 yilda Meves aniqlaydi.
Hujayradagi mitoxondriyalar yigindisi-xondriom deyiladi. Mi
toxondriyalar shakli jihatidan granulyar va ipsimon tuzilishga ega.
Shakli va oMchami doimiy hisoblanmaydi. 0 ‘rtacha olganda kengligi
71
0.5mkm uzunligi esa ipsimon shakllarida 7-10 mkmni tashkil etadi.
Bitta hujayradagi soni bir nechtadan bir necha yuz va m ingtani tash
kil etadi. Hayvon hujayralariga nisbatan o ‘simlik hujayralarida mi
toxondriyalar
soni kamroq boMadi, chunki ular bajaradigan vazifan-
ing bir qismini o‘simliklarda plastidalar bajaradi.
Anaerob muhitda yashovchi ichak entoamyobalarida va ba’zi
parazit sodda hayvonlarda mitoxondriyalari boMmaydi.
Ba’zi hujayralarda mitoxondriyalar bir-biri bilan qo‘shilib, gigant
mitoxondriyalami- xondriosferalarni hosil qiladi. Masalan, sperm iy-
lar hujayrasida gigant mitoxondriyalar xivchini atrofida joylashadi.
Asosiy vazifasi oziq moddalar tarkibidagi
kimyoviy bogMarni
makroergik fosforli ATF bogMarga aylantirish boMgani uchun hu-
jayrada ATF sarfi bilan bogMiq joylarda uchraydi. Masalan, skelet
mushaklarida miofibrillarda, xivchini va kiprikchalari boMgan hujay
ralarda xivchinlaming birikishi asosida to‘dalanib, ulaming harakati
uchun zarur boMgan energiyani hosil qiladilar.
Nerv hujayralarida
nerv impulsinig uzatilish joyida- sinapslarda joylashadilar.
