matriKs  Kristalar / bo'shUq  tashai 13-rasm. M itoxondriyaning tuzilishi Mitoxondriya vazifalari

nokislotalar xizmat qiladi. Uglevodlar oksidlanishining boshlangTch 
etaplari gialoplazmada kislorod ishtirokisiz oTganligi uchun anaerob 
oksidlanish yoki glikoliz deyiladi. Glikolizning asosiy substrati glyu- 
kozadir. Tirik hujayrada glyukozaning oksidlanishi bosqichma- bosq- 
ich borib, bu jarayonni bir qancha oksidlanish fermentlari amalga 
oshiradi va uning natijasida ATF molekulasidagi makroergik bogTar 
hosil boTadi. Birinchi bosqichda glyukoza triozagacha parchalanadi. 
bunda 2 molekula ATF sarflanib 4 molekula ATF sintezlanadi. An- 
aerobli parchalanish past energiya chiqimiga qaramay k o‘pgina tirik 
organizmlaming asosiy energiya manbai hisoblanadi. Masalan, mik- 
roorganizmlar, ichak parazitlari, shish hujayralari va mitoxondriyalari 
boTmaydigan sutemizuvchilaming eritrositlarida asosiy energiya 
manbai boTib glikoliz xizmat qiladi.
Keyingi bosqichda hosil boclgan triozalar asosan pirouzum 
kislota mitoxondriyalarning o ‘zida sodir boTadigan oksidlanishda 
ishtirok etadilar. Bunda hamma kimyoviy bogTar uzilib C 0 2 ajralib 
0 2 sarflanadi, ajralgan energiya mitoxondriyalarda ATF koTinishida 
to‘planadi.
Trikarbon kislotalar yoki Krebs siklida glikoliz mahsulotlarining 
toTiq oksidlanishi va undan keyin fosforli oksidlanish siklida oksi­
dlanish natijasida ajralgan energiya maksimal ravishda ATF sintezi 
uchun sarflanadi.
Mitoxondriyalarning hosil boTishi
Fanda mitoxondriyalar hosil bo‘lishining 3 xil farazi mavjud :
1. Mitoxondriyalar hujayrada gialoplazmadagi ultramikroskopik 
tuzilmalardan hosil boTadi.
2. Hujayraning boshqa membranaii tuzilmalaridan hosil boTadi.
3. Mavjud mitoxondriyalarning boMinish yoTi orqali hosil boTadi.
Birinchi faraz o‘z rivojini topmagani sababi shuki, mitoxondriya
tarkibiga kiruvchi ko4pgina fermentlar sitoplazmada uchramaydi. lk- 
kinchi faraz hujayrada hamma membranaii strukturalar o‘zaro bir - 
biri bilan bogTiqligiga asoslangan boTib, uning negizida universal 
elementar membrana gipotezasi yotadi. Lekin bu taxminlar ham bio- 
kimyoviy va morfologik dalillarga ega emas .
Uchinchi - mitoxondriyalar mavjud mitoxondriyaning boTinishi 
orqali k o ‘payadi, degan g ‘oyani birinchi marta 1893 yilda Altman 
o ‘rtaga tashlagan. Uzun mitoxondriyalarning bir hujayrali suvoTlarda
74

fragmentatsiyasini (mayda lan ish ini) kuzatgan.
Jigar hujayralarida mitoxondriyalaming o ‘rtasidan uzayib, in- 
gichkalashib boMinishi kuzatilgan.
Achitqi zamburugMarda anaerob sharoitda sitoplazmasida promi- 
toxondrial tuzilmalar boMib, aerob muhitda ulamig morfologiyasi 
o'zgarib mitoxondriya sifatida rivojlanadi. Promitoxondriyaning 
kelib chiqishi sitoplazmadagi mavjud mitoxondriya bilan bogMiq.
M itoxondriyalar oqsili sintezi tizimiga DNK, unda sintezlana- 
digan mitoxondrial RNK va ribosomalarga ega. Mitoxondriyalarn- 
ing DNKsi siklik shaklga ega boMib, bakteriyalarning DNK siga 
o ‘xshaydi va yadro DNK sidan nukleotidlaming ketma-ketligi bilan 
keskin farq qiladi. RNK ning hamma turi uchraydi.
Mitoxondriyaning bunday avtonom sistemaga ega boMishi uning 
kelib chiqishining endosimbiotik nazariyasining yaratilishiga olib 
kelgan. Unga asosan mitoxondriyalar bakteriyalar tipidagi organizm 
boMib, eukariotlar bilan simbioz hosil qilgandirlar. Bu g‘oyani Alt­
man o ‘zining bioblastlar nazariyasida ilgari suradi. Taxmin qilinishi- 
cha, evolyutsiya jarayoni mobaynida anaerob oksidlanish jarayonlari 
evaziga yashovchi ho‘jayin hujayra ichiga oksidlanish fosforlanish 
fennentlariga ega prokariot simbiont kiritilgan. Uning natijasida m i­
toxondriyalar genetik materialining bir qismini y o ‘qotib, avtonomlik 
xususiyatiga ega boMib qolganlar (L.Margulis).
Lekin mitoxondriyaning avtonomligi nisbiy hisoblanadi, chunki 
undagi ko‘pgina oqsillarinig sintezi yadro tomonidan genetic nazorat 
(control) qilinadi.

Download 5,62 Mb.