nokislotalar xizmat qiladi. Uglevodlar oksidlanishining boshlangTch
etaplari gialoplazmada kislorod ishtirokisiz oTganligi uchun anaerob
oksidlanish yoki glikoliz deyiladi. Glikolizning
asosiy substrati glyu-
kozadir. Tirik hujayrada glyukozaning oksidlanishi bosqichma- bosq-
ich borib, bu jarayonni bir qancha oksidlanish fermentlari amalga
oshiradi va uning natijasida ATF molekulasidagi makroergik bogTar
hosil boTadi. Birinchi bosqichda glyukoza triozagacha parchalanadi.
bunda 2 molekula ATF sarflanib 4 molekula ATF sintezlanadi. An-
aerobli parchalanish past energiya chiqimiga qaramay k o‘pgina tirik
organizmlaming asosiy energiya manbai hisoblanadi. Masalan, mik-
roorganizmlar, ichak parazitlari, shish hujayralari va mitoxondriyalari
boTmaydigan sutemizuvchilaming eritrositlarida
asosiy energiya
manbai boTib glikoliz xizmat qiladi.
Keyingi bosqichda hosil boclgan triozalar asosan pirouzum
kislota mitoxondriyalarning o ‘zida sodir boTadigan oksidlanishda
ishtirok etadilar. Bunda hamma kimyoviy bogTar uzilib C 0 2 ajralib
0 2 sarflanadi, ajralgan energiya mitoxondriyalarda ATF koTinishida
to‘planadi.
Trikarbon kislotalar yoki Krebs siklida
glikoliz mahsulotlarining
toTiq oksidlanishi va undan keyin fosforli oksidlanish siklida oksi
dlanish natijasida ajralgan energiya maksimal ravishda ATF sintezi
uchun sarflanadi.
Mitoxondriyalarning hosil boTishi
Fanda mitoxondriyalar hosil bo‘lishining 3 xil farazi mavjud :
1. Mitoxondriyalar hujayrada gialoplazmadagi ultramikroskopik
tuzilmalardan hosil boTadi.
2. Hujayraning boshqa membranaii tuzilmalaridan hosil boTadi.
3. Mavjud mitoxondriyalarning boMinish yoTi orqali hosil boTadi.
Birinchi faraz o‘z rivojini topmagani sababi shuki, mitoxondriya
tarkibiga kiruvchi ko4pgina fermentlar sitoplazmada uchramaydi. lk-
kinchi faraz hujayrada hamma membranaii strukturalar o‘zaro
bir -
biri bilan bogTiqligiga asoslangan boTib, uning negizida universal
elementar membrana gipotezasi yotadi. Lekin bu taxminlar ham bio-
kimyoviy va morfologik dalillarga ega emas .
Uchinchi - mitoxondriyalar mavjud mitoxondriyaning boTinishi
orqali k o ‘payadi, degan g ‘oyani birinchi marta 1893 yilda Altman
o ‘rtaga tashlagan. Uzun mitoxondriyalarning bir hujayrali suvoTlarda
74
fragmentatsiyasini (mayda lan ish ini) kuzatgan.
Jigar hujayralarida mitoxondriyalaming o ‘rtasidan uzayib, in-
gichkalashib boMinishi kuzatilgan.
Achitqi zamburugMarda anaerob sharoitda sitoplazmasida promi-
toxondrial
tuzilmalar boMib, aerob muhitda ulamig morfologiyasi
o'zgarib mitoxondriya sifatida rivojlanadi. Promitoxondriyaning
kelib chiqishi sitoplazmadagi mavjud mitoxondriya bilan bogMiq.
M itoxondriyalar oqsili sintezi tizimiga DNK, unda sintezlana-
digan mitoxondrial RNK va ribosomalarga ega. Mitoxondriyalarn-
ing
DNKsi siklik shaklga ega boMib, bakteriyalarning DNK siga
o ‘xshaydi va yadro DNK sidan nukleotidlaming ketma-ketligi bilan
keskin farq qiladi. RNK ning hamma turi uchraydi.
Mitoxondriyaning bunday avtonom sistemaga ega boMishi uning
kelib chiqishining endosimbiotik nazariyasining yaratilishiga olib
kelgan. Unga asosan mitoxondriyalar bakteriyalar tipidagi organizm
boMib, eukariotlar bilan simbioz hosil qilgandirlar. Bu g‘oyani Alt
man o ‘zining bioblastlar nazariyasida ilgari suradi.
Taxmin qilinishi-
cha, evolyutsiya jarayoni mobaynida anaerob oksidlanish jarayonlari
evaziga yashovchi ho‘jayin hujayra ichiga oksidlanish fosforlanish
fennentlariga ega prokariot simbiont kiritilgan. Uning natijasida m i
toxondriyalar genetik materialining bir qismini y o ‘qotib, avtonomlik
xususiyatiga ega boMib qolganlar (L.Margulis).
Lekin mitoxondriyaning avtonomligi nisbiy hisoblanadi, chunki
undagi ko‘pgina oqsillarinig sintezi yadro
tomonidan genetic nazorat
(control) qilinadi.
