Ularning fiziologik xususiyatlari nihoyatda xilma-xil, ular biokimyoviy
jihatdan juda faol.
Mikroorganizmlar tuproqda, suvda, suv havzalari zaminida va
boshqa joylarda tarqalgan. Ular yagona bir guruh bo’lmay, har xil yo’llar bilan
vujudga kelgan organizmladir.
Ba’zi bakteriyalar, (masalan, ipsimon, azotobakter va boshqalar) ko’k-yashil
suv o’tlarga yaqin, ayrim bakteriyalar esa nursimon zamburug’lar -aktinomistetlar
bilan urug’dosh; spiroxetalar va boshqa ba’zi bakteriyalar
bir hujayrali sodda
hayvonlarga o’xshaydi. Ularning katta-kichikligi, shakli, tuzilishi, harakachanligi
xar xil.
Sharsimon
bakteriyalarning diametri, odatda, 1-2 mkm, tayoqcha
shaklidagilarining yo’g’onligi 0,4 dan 0,8 mkm gacha, o’z. 2-5 mkm bo’ladi. Ba’zan
juda yirik bakteriyalar ham uchraydi. Masalan, Thiophysa macrophusa ning diametri
20 mkm; juda mayda bakteriyalar ham bor. Ayrim bakteriyalar shu qadar maydaki,
hatto bakterial filtrdan ham o’tib ketadi.
Sharsimon bakteriyalar kokklar deb ataladi. Agar kokklar ko’ndalangiga
bo’linish yo’li bilan ko’paysa va bo’lingandan keyin bir-biriga qo’shilganligicha
qolib zanjir hosil qilsa, streptokokklar deyiladi. Hujayralar uchta o’zaro tik
yo’nalishda bo’linsa, hujayralar xaltachasi (paketi)ni
hosil qiladi, bunday shakl
sarstinalar uchun xos.
Kokklar har xil yo’nalishda bo’linsa, hujayralarning uzum boshining g’ujumi
shaklidagi to’plami hosil bo’ladi, bunday shakl stafilokokklaryu taalluqli. Sporalar
hosil
qiladigan
tayoqchasimon
bakteriyalar
bastillalar
deyiladi.
Tayoqchasimonlarning uchlari tekis «kirilgan» yoki do’ngrok bo’lishi mumkin.
Bular alohida yoki ba’zan zanjir shaklida joylashadi. Uzun ip hosil qiladigan
ipsimon bakteriyalar, asosan, suvda yashaydi. Vergul shaklidagi bakteriyalar
vibrionlar, yo’g’on spralsimon buralganlari spirallar, bir nechta bir xildagi ingichka
buramalilari spiroxtalar deyiladi.
Elektron mikroskopda karaganda bakteriyalarning
hujayra pardasi bir necha
(odatda, uch) qavat ekanligi ko’rinadi. Uning tarkibiga muramin kislota,
aminokislotalar, liiidlar, glyukozamin va boshqa birikmalar kiradi. Hujayra pardasi
ostida Stitoplazmatik membrana bor, shu membrana
moddalar almashinuvida
muhim rol o’ynaydi. Stitoplazmada ribosomalar bo’lib, ular tarkibiga RNK kiradi.
Ular hujayrasida DNK iplari bor, ular kobiksiz yadro, ya’ni nukletoid hosil qiladi.
Bakteriyalar yuqori haroratga, odatda, chidamsiz, quritish, oftob, har xil kimyoviy
moddalar bakteriyalarni o’ldiradi (Dezinfekstiya, Sterilizastiya). Bakteriyalar
sovuqqa juda chidamli, shu tufayli tuproqda qishlab chiqa oladi. Ularning ko’pi oval
yoki yumaloq shaklli sporalar hosil qiladi. 4-rasm.
