4. Eukariotlar (hayvon va o’simlik hujayralari. Eukariot
hujayralar
prokariot hujayralarga qaraganda murakkab va xilma-xil tuzilgan. Eukariotlarda
haqiqiy yadro va organoidlar mavjud. Eukariot yunoncha eu - haqiqiy, karion - yadro
so'zlaridan olingan. Eukariotlarga hayvon, o'simlik va zam- burug' hujayralarini
kiritishimiz mumkin. Bir hujayrali va ko'p hujayrali vakillari mavjud.
Eukariot
hujayralarning bo'linishi mitoz (teng ikkiga bo'linish) yo'li bilan boradi. Hujayra
organoidlari mavjud. Aksariyat eukariotlarda hujayra markazi mavjud.
Atmosferadagi azotni o'zlashtirmaydi. Asosan aeroblar ba'zilari ikkilamchi
anaeroblar hisoblanadi. Hazm qiluvchi vakuolalarga ega. O'simliklar autotrof
oziqlansa, hayvonlar va zambrug'lar geterotrof usulda oziqlanadi (1-jadval).
Ularning hujayralari o'rtasidagi o'xshashlik va farqlar ham birmunchadir. Zamburug'
hujayralarining hujayra qobig'ida xitin bo'lishi, (hasharotlarning
tana qoplami
xitindan iborat), hujayrasida plastidalarining yo'qligi, oziqlanishi (geterotrof usulda)
bilan hayvonlarga o'xshasada, lekin ko'payishi bilan o'simliklarga o'xshaydi.
Autotrof va geterotrof hujayralar
1-jadval
Hujayraning
irsiy
apparati
Prokariot hujayra
Eukariot hujayra
Yadro mavjud emas
Shakllangan yadro
mavjud
Hujayraning
irsiy
tuzilmasi - genofor
Hujayra
yadrosining
irsiy
tuzilmasi – xromosomalar
Genofor sitoplazmada
joylashgan
Xromosomalar yadro karioplar
ichida
joylashib sitoplazmadan
yadro qobiqi bilan chegaralangan
Genofor
DNKdan
iborat
Xromosomalar – DNPdan iborat;
DNP =DNK+ oqsillar
Genofor
xalqa
ko‘rinishiga ega
Xromosomalar – tayoqcha va
ipsimon
ko‘rinishga
ega
(xromatin)
Sitoplazma
Organoidlardan faqat
ribosomalar mavjud
Hujayraning turli organoidlari
mavjud
Sitoskelet yo‘q
Sitoskelet mavjud
Sikloz kuzatilmaydi
Sitoplazmatik
irsiyat
plazmidalar
ko‘rinishida mavjud
Sikloz sodir bo‘ladi
Sitoplazmatik
irsiyat
mitoxondriya va plastidalardagi
DNK ko‘rinishida mavjud
Plazmalemma
Sitoplazmatik
membrana
-
mezosomalarni
hosil
qiladi
Mezosomalar mavjud emas
Eukariot hujayralarning kattaligi va shakli
asosan ular baja- radigan
funksiyalarga bog'liq bo'ladi. Ularning o'rtacha diametri 10 mkm dan 100 mkm
gacha bo'ladi. Tuxum hujayralar tarkibida oziq moddalar ko'p to'planganligi uchun
ancha yirik bo'ladi. Tuyaqush tuxumining diametri 150 mm gacha boradi.
Hujayralarning o'lchami organizmlarning kattaligiga bog'liq emas. Masalan, yirik
sutemizuvchilarning qizil qon tanachalarining diametri 10 mkm dan oshmaydi.
A'zoning yoki butun organizmning kattaligi esa hujayralar miqdoriga bog'liq.
Hujayraning asosiy tarkibiy qismlariga: hujayra qobig'i, sitoplazma va yadro kiradi.
Hujayra qobig'i 3 qavatdan iborat bo'ladi.
Membrana usti kompleksi;
Plazmolemma;
Membrana osti kompleksi;
Hujayra qobig'i hujayraning tashqi muhit bilan
va boshqa hujayralar bilan
o'zaro munosabatini ta'minlaydi va shunga ko'ra uch xil asosiy vazifani bajaradi: 1)
himoya, to'siq, 2) moddalarni o'tkazish, 3) retseptor. Hujayra qobig'ining asosiy
qismini plazmatik membrana - plazmolemma tashkil etadi. Hayvon hujayralarining
qobig'i juda yupqa va elastik bo'ladi. Uni faqat elektron mikroskopda ko'rish
mumkin. O'simlik hujayralarining qobig'i hayvon hujayralaridan farq qilib qalin
bo'ladi. Uning tar- kibida selluloza moddasi ko'p, shuning uchun ham o'simlik
qobig'ining asosiy funksiyalaridan biri tayanch funksiyasi hisoblanadi. O'simlik
hujayralarida lignin (yog'ochning 50%ni hosil qiladi), subirin (subirin hisobiga
o'simlik po'stlog'i po'kak- lashadi), kutinlar (o'simlik
hujayralarida mumsimon
modda) bo'ladi. Zamburug' hujayrasida esa xitinsimon modda bo'ladi. Hayvon
hujayrasi membranasi usti kompleksida glikoproteinlar kompleksi — glikokaliks
joylashadi.
Plazmatik membrana - plazmolemma.
Plazmatik membrananing tuzilishi. Plazmatik membrana hamma hujayralar
uchun universal bo'lgan biologik membranadir.
Plazmatik membrana kimyoviy
tarkibiga lipidlar, oqsillar, murakkab organik molekulalar glikoproteinlar,
glikolipidlar va juda kam miqdorda boshqa birikmalar kiradi. Plazmolemmaning
tuzi- lishi haqida bir qancha taxminlar mavjud. Hozirgi vaqtda ko'pchi- lik olimlar
tomonidan plazmolemmaning suyuqlik - mozaika modeli qabul qilingan. Plazmatik
membrana - plazmolemma qalinligi 7-10 mkm bo'lib, hujayra ichki muhitini tashqi
muhiti- dan ajratib turish (chegara), moddalarni tanlab o'tkazish, retsep- torlik va
sitoplazmaga ma'lum shakl berish kabi asosiy vazifalarni bajaradi.
