Hujayrasiz shakillari. Eukariot va prokariyot organizmlar hujayra xaqida umumiy tushincha

Download 1,4 Mb. Pdf ko'rish
bet	2/15
Sana	21.12.2023
Hajmi	1,4 Mb.
	#126052

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15

Bog'liq
Biologiya SIRTQI 2-mavzu 231215 103822

2-rasm. Ikki zanjirli RNKli onkogen virusining hujayra retseptoriga boglanib hujayra ichiga kirishi
2.2. Hujayrasiz shakillari

2. Hujrasiz organizmlar.
2.1. Viruslar –Viruslar alohida bir guruh mikroorganizmlar bo‘lib, boshqa
mikroorganzmlardan o‘zining fiziologik va morfologik tuzilishi bilan farq qiladi.
Odam, hayvon va o‘simliklarda ma’lum bo‘lgan ko‘pchilik kasalliklarning
qo‘zg‘atuvchilari oddiy mikroskopda ko‘rinmaydi. Shuning uchun L.Paster bunday
kasalliklarga bakteriyalardan bir necha yuz marta kichik bo‘lgan ma’lum
mikroorganizmlar sababchi bo‘ladi, deb taxmin qilgan edi.
2-rasm. Ikki zanjirli RNKli onkogen virusining
hujayra retseptoriga bog'lanib hujayra ichiga kirishi
.
Viruslarni birinchi marta 1892-yilda rus olimi D.I.Ivanovskiy tamaki
o‘simligida uchraydigan kasallikni tekshirib, unga tamaki mozaykasi deb nom
beradi. Ivanovskiy o‘z tajribasida Mozayka kasalligi bilan kasallangan tamaki
bargidan shirani ajratib olib, uni juda ham mayda bakteriyalar ham o‘ta olmaydigan
Shamberlen filtridan o‘tkazadi. Ana shu filtratdan olib sog‘ tamaki o‘simligiga
tekkizganda o‘simlikning kasal bo‘lganligi aniqlandi. Buni suyuq yoki filtrlanuvchi
virus deb ataydi. Ivanovskiyning yuqoridagi kashfiyoti biologiyada hozirgi
virusologiya fanining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.

Bu mustaqil genom (DNK yoki RNK) tuzilishiga ega bo’lgan, tirik
organizmlar to’qima hujayrasida yoki hujayra kulturalarida ko’paya olish
(reproduksiya) va moslashish (adaptatsiya) hamda o’zgaruvchanlik xususiyatlariga
ega bo’lgan hayotning hujayrasiz shaklidir.
Hozirda odamlar, umurtqali hayvonlar, qushlar, baliqlar, o’simliklar va
mikroorganizmlarni zararlovchi viruslar juda ko’p uchraydi.
2.2. Hujayrasiz shakillari. Viruslarning xususiyatlari:
1. Viruslarda stitoplazma, yadro, mitoxondriya va ribosoma kabi organellalar
yo’q, shuning uchun ularda hujayraviy jarayon bo’lmaydi.
2. Viruslar o’z tarkibida genom vazifasini bajaruvchi faqat 1 ta nuklein kislota
(DNK yoki RNK) tutadi.
3. Viruslarning xususiy oqsil sintezlovchi va energiyani boshqaruvchi tizimi
yo’q, ya’ni to’liq xo’jayin hujayrasiga bog’liq bo’lgan genetik darajadagi qat’iy
hujayra ichi paraziti hisoblanadi.
4. Viruslar dis’yunktiv usulda ko’payadi va sezuvchan hujayrada
reprodukstiyalanadi, bunda u xo’jayin hujayra resurslari va biosintetik
tizimlaridan foydalanadi.
Viruslarning kattaligi quyidagi usullar bilan aniqlanadi:
1) viruslarning kattaligini elektron mikroskopda o‘lchab aniqlash;
2) viruslarning kattaligini filtrdan o‘tkazib aniqlash usuli. Bunday usulda filtrning
teshiklari avvaldan aniqlangan bo‘lishi kerak;
3) viruslarni kattaligini ultrasentrafuga usuli bilan aniqlash mumkin. Bunga
ultrasentrafuga 1 minutda 60 ming marta aylantirilib virus zarrachalari cho‘ktiriladi;
4) viruslarning kattaligini diffuziya qilish usuli bilan ham aniqlash mumkin. Lekin
bu usul unchalik ishonchli emas.
Ana shunday usullar yordamida hozirgi vaqtda juda ko‘p viruslarni kattaligi
aniqlangan.
Umuman viruslarga xos xususiyatlar quyidagilar iborat:
1) viruslarning kattaligi 7-20 nm dan 250-360 nm gacha;

2) filtrlardan, ya’ni bakteriyalarni tutib qoladigan filtrlardan bemalol o‘tib
ketadi;
3) hujayraviy tuzilishga ega emas;
4) sun’iy oziq muhitida rivojlanmaydi;
5) faqat tirik hujayralarda parazit holda rivojlanadi va shu hujayradagi
moddalar almashinuvi jarayonini o‘z foydasiga o‘zlashrtiradi.
6) tovuq embrionida va boshqa rivojlanuvchi organizmlarda o‘sa oladi.
Viruslarning 2 xil ko’rinishi farqlanadi - hujayradan tashqaridagi va hujayra
ichi virusi.

Download 1,4 Mb.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15

Download 1,4 Mb.

Pdf ko'rish