|
Usmaniyler mámleketiniń payda boliwi hám Kishi Aziyada hám de Balkan yarım atawında tu’rk basqinshiliqlari
|
| bet | 4/18 | | Sana | 16.07.2024 | | Hajmi | 14,24 Mb. | | #267707 |
Bog'liq ROZA PQJ @0231. 2. Usmaniyler mámleketiniń payda boliwi hám Kishi Aziyada hám de Balkan yarım atawında tu’rk basqinshiliqlari
Óǵuz toparlarinin’ Orta Aziyadan Kishi Aziyaǵa kóship keliwi hám olardıń endigiden saljuq túrkleri (XIII ásir ortalarinda-aq) menen aralasıp ketiwi nátiyjesinde Kishi Aziyada XIII ásir aqırı XIV ásir baslarında jańa mámleket payda boldı. Sanı tárepinen de, óziniń áskeriy shólkemi tárepinen de anaǵurlım birlikli bolǵan kóshpeli óǵuz túrkleri jańa húkimette jetekshi rol oynadı. Dáslepki waqıtlarda Ertóǵrul óǵuz túrkleriniń basshısı bolıp, ol Vizantiya imperiyasi menen qońsılas Sakare dáryası boyındag’i kishi bir feodalliq múlkke iyelik qılatuǵın edi. Ertóǵruldin’ balası hám taxt miyrasxorı Usman (1282-1326 ) Vizantiyag’a qarsı urıs baslap, onıń Kishi Aziyadanin’ u’lken bo’legin, sonday-aq, Brusunida basıp aldı. Brusu qalasın Usman óziniń paytaxtı etip aldı. Jańa tu’rk xalqinan quram tapqan Kishi Aziyadaǵı barlıq túrkler ulıwma onıń atı menen atalatuǵın boldı (Usman túrkleri, tiykarınan túrli qáwimler federatsiyasinan ibarat bolǵan saljuq túrklerinen parq qılatuǵın edi) [27, 352-b. ]
Vizantiyanin’ a’zzilesip qalǵanlıg’ınan hám Balkan yarım atawındaǵı basqa mámleketlerdiń bóleklenip ketkenliginen paydalanǵan usman túrkleri XIV asirde daslep Kishi Aziyada, keyin bolsa Balkan yarım atawında da keń basqinshiliq háreketlerin basladı. XIV asirdegi derlik toqtawsiz alıp barılǵan urısları sharayatında túrklerde professional áskeriy (yaǵnıy a’skerlikni ózine kásip etip alǵan adamlar ) quram payda bola basladı. Usmannin’ taxt miyrasxorı Urxan dáwirinde (1326 -1359) tu’rk áskeri arasında xalıq lashkeri tipindegi úzliksiz áskerlerden tısqarı yanicharlardan ibarat professional piyada a’skerlardin’ turaqlı otryadlari da bar edi. Yanicharlar qatarına tutqın etip alınǵan hám zorlap islam dinine kiritilgen jaslardan terip aling’an, sonıń menen birge, ayriqsha atlıq askerler da bolg’an.
Áskeriylerge kórsetken áskeriy xızmetlerin esesine jer sawǵa etilgen, yaǵnıy ayriqsha áskeriy benefitsiya berilgen. Túrkler vizantiyalilardin’ tajiriybesinen úyrenip, urıs waqitlarda qamal qılıw jumisına úlken itibar beretug’in edi . XIV ásir aqırında hám XV asirde túrkler toplar atatug’in quraldan paydalana baslaydı. Atap aytqanda, kóp muǵdarda zámberek atıwdı qolladı. Jas Tu’rkiya mámleketinde feodallasip baratuǵın urıw -qáwim zadaganlari tiykarǵı basshılıq rolin oynap, olar ápiwayı kóshpeli-jawıngerler otryadlarina basshılıq qılatuǵın edi. Saqlanıp kelgen patriarxal-qáwimlik dúzimlik mu’nasebetleri túrkler áskerin málim dárejede birlestirdi hám turaqlı bir áskerge aylantırdı. Basqa kóshpelilerdin’ áskerleri sıyaqlı, usmanlar áskeri de kúshliligi hám shaqqanlıǵı menen ajralıp turg’an, bul ásker otırıqshı xalıqtı, ásirese qalalardı talawdan mápdar edi.
Vizantiyanin’ basqinshiliq etilgen aymaqların ózlerine múlk etip alǵan kóshpeli zadaganlar bara-bara feodal tipindegi otırıqshı jer iyelerine aylanıp, boysindirilg’an grek-vizantiyalilardi hám slavyan xalqın ekspluataciya etti. Ápiwayı túrklerge de jer berildi, da’slep kóbirek maydanlar, olar otırıqshı halǵa kóship diyqanshılıq ete baslaǵaninan keyin bolsa aydap egin egiletuǵın jerler de beriletuǵın boldı. Áskeriy tarawda erisilgen tabıslar hám talay aymaqtıń qosıp alınıwı tu’rk feodalların tazadan jańa basqinshiliqlarg’a iytermeledi, atap aytqanda qońsılas mámleketlikler, yaǵnıy Vizantiya hám Balkan yarım atawı taǵı basqa mámleketlikler bóleklengen jaǵdayda qalıp ketti, olardıń óz-ara mu’nasebetleri bolsa aldınǵısha dushpanlıq mu’nasebetinde qalaberdi, sonıń nátiyjesinde olardıń shabıwılshılarǵa soqqi beriwge qurbi jetpeytug’in edi. Urxan 1331-jılı Nikey qalasına, keyin bolsa Vizantiyanin’ Kishi Aziyadaǵı basqa múlklerine basqinshiliq etkennen keyin, Evropa aymag’inda da basqishiliq urislarin alip bardi. 1354- jılı ol Dardanell bug’azınıń Evropa qirǵaǵindag’i Gallipol qalasın basıp aldı. Keyininen túrkler Frakiyag’a bastırıp kirdi. Endi Urxan u’lkesine júris etdi. Bul wálayatlar endigi sultan, yaǵnıy Murad I dáwirinde (1359 -1389 )de basqinshiliq dawam etti. Murad I 1361 -jılı Frakiyanin’ tiykarǵı qalası - Adrianopoldi (Edirne) basıp aldı, ol Brusu ornına Tu’rkiyanıń jańa paytaxtı bolıp qaldı [27, 353-354 b. ]
Tu’rk jawıngerleri Balkan yarım atawında oǵada ayawsizliq penen jumıs kórdi. Olar tınısh xalıqtı taladi hám óltirdi. Xalıqtıń kóbisi qullarg’a aylantırılıp, Shıǵısdaǵı qul bazarlarında satildi. O’nimli jerlerge iye bolg’an Frakiyanin’ basıp alınıwı sultanǵa áskeriy-feodal jer iyelegin keńeytiwge imkaniyatın berdi. Túrklerdiń ózleri de, sonıń menen birge, hár qıylı tu’rklesken xalıqlar yamasa islam dinin qabıl etken ǵayrı tu’rk wákilleri de feodallarǵa - úlken jer iyelerine bag’inishli edi. Bul adamlardıń kópi Balkan yarım atawınıń ózindegi túrli mámleketlerge tiyisli bolıp, olar jeńimpazlar tárepine ótken feodallar edi. Tu’rk diyqanlarınıń úlken bir bólegi de Kishi Aziyadan Balkan yarım atawına kóshirip keltirildi. Balkan yarım atawındag’i boysindirilg’an jergilikli xalıqtan tartıp alınǵan jer maydanları áne sol kóshirip kelingen diyqanlarǵa berildi.
Tiykarǵı xaliq Balkan yarım atawına kóshiriliwi menen túrklerdiń siyasiy turmısında otırıqshı diyqan zadaganlar jetekshi rol oynay basladı. Bul jańa otırıqshı feodal zadaganlar Kishi Aziyadaǵı kóshpeli yarım feodal, yarım otiriqshi zadaganlarni ekinshi orınǵa siqip shıǵardı. Bul waqıtqa kelip joqarı siyasiy gruppa túrkler ómiriniń ózinde de ózgerisler júz berdi. Adrianopoldag’i sultan jáne onıń sarayindag’i belgili adamları da da’bdebeli turmıs keshiretuǵın boldı. Adrianopoldin’ hám pútkil Adrianopol wálayatınıń (yamasa túrkler ataǵanları sıyaqlı Rumeliyanin’) basıp alınıwı Balkan yarım atawında endigidegi basqinshiliqlarga jol ashıp berdi. Strategiyalıq tárepten Rumeliya oǵada zárúrli áhmiyetke iye edi. Konstantinopoldin’ ózi Balkan yarım atawınıń qalǵan basqa bóleginen bo’linip qalǵan edi. 1371-jılı serblar, bolgarlar, valaxlar hám vengrlar koalitsiyasi Muradg’a qarsılıq kórsetiwshi boldı. Biraq birlespeshiler Marica dáryası boyındaǵı urista jeńildi. Sonnan keyin Qubla Serbiya sultannin’ qoli astına ótti. Vizantiya imperatori onıń vassali bolıp qaldı [35].
Balkan yarım atawınıń Tu’rkiya tárepinen basıp alınıwında Kesewo maydanındaǵı urıs zárúrli áhmiyet kásip etdi. 1389-jıl 15-iyunda Kesewo maydanında (Qubla Serbiyada ) jańa úlken urıs boldı. Bunnan aldın Serbiya patshası Lazar 80 mıń adamlıq úlken ármiya topladi. Bul ármiyada serblardan tısqarı, Bosniyalılar hám vengrlar da bar edi. Sultan Murad basshılıǵındaǵı túrkler Lazardin’ kúshlerinen úsh ese artıq kúsh penen Serbiya ústine júris etti. Bir jas patriot serb janinan keship sultan jatqan shatırdıń ishine kirip, onı óltirdi. Biraq bul jaǵdaydı ózgertpedi. Muraddin’ balası shahzada Bayazid jańa sultan dep daǵaza etildi hám ol úlken tu’rk armiyasına komandirlik qılıwdı óz moynına aldı. Túrkler tárepinde a’skeriy kúshler ústin bolǵanlıǵı nátiyjesinde serblar hám olardıń awqamshilari shıdamlılıq kórsetiwine qaramastan, ku’l-talqan etildi. Patsha Lazar tutqın etip alındı hám sultan Muraddin’ ólimi ushın ol o’ltirildi. Sonnan keyin Serbiya aymaǵınıń úlken bir bólegi Tu’rkiyaǵa qosıp alındı. Arqa Dunay boyı Serbiyası (ol Podunaviya dep ataladı )nıń qalǵan kishi bólegindegi serbiyalilar tu’rklerge qarsi uristi dawam ettirdi. Biraq 1459- jılǵa kelip bul sońǵı serb aymaǵı da túrkler tárepinen basqinshiliq etildi hám tu’rk múlkine kirgizildi. Kesewo maydanındaǵı urıs serb xalqiniń dástanında ayqın sáwlelendirilgen. Bul temaǵa arnalǵan kópden-kóp qosıqlarda sawashlarda qatnasqan qaharmanlardıń kórsetken batırlıǵı kókke kóterip maqtaladi hám uzaq waqıtqa shekem túrkler tásirine túsip qalǵan Serbiyanıń táǵdiri haqqında aza tutıladı. Kesewo maydanındaǵı jeńilis sebepleri dástanda o’zgeshe tu’sintiriledi, yaǵnıy serbiyalilar arasında jetkilikli dárejede birlik bolmadi hám hátte qiyanet júz berdi dep aytiladı [15, 216 -b. ].
1261-jılda Vizantiya imperiyasin’ qaytadan tikleniwi ullı mámleket bolǵan Vizantiyanin’ ótken zamandaǵı kúsh-qu’dıretinin’ qayta- qayta tiklew degen sóz emes edi. Mixail VIII Paleolognnin’ múlki tek Kishi Aziyanıń arqa-batıs múyeshinen, Balkan yarım atawındaǵı Frakiya hám Makedoniyadan, Moreyanin’ bir bóleginen hám Egey teńiziniń arqa bólegindegi bazi atawlardan ibarat edi. Konstantinopol talang’an hám wayran etilgen edi. Onıń sawdadaǵı áhmiyeti joǵaldı. Veneciyalilar hám genuyalilar Egey teńizinde de, Bosfordin’ ózinde de, sonıń menen birge, Qara teńizde de sawda-satıq jumısların óz qolına kiritip alǵan edi. Latinlardin’ húkimranlıǵı Vizantiyanin’ burınǵı sawda baylanısların joq etip tasladı. Qayta tiklengen Vizantiya ekonomikalıq tárepten de, siyasiy tárepten de bir-birewi menen baylanıspaǵan hám de orayg’a boysınbaytug’in, ózine ǵárezsiz okruglarg’a barǵan sayın kóbirek bo’lınıp barǵan wálayatlar jıyındısinan ibarat edi. Kishi Aziya feodalları Shıǵısda «g’arezsiz siyasat» ju’rgizip, tu’rk ámirleri menen ózlerinshe shártnama hám pitimler dúzer edi. Balkan yarım atawında Angellar, Kantakuzenlerdin’ zadagan xojalıqları Paleologlar menen qarsilasip ju’rdi. XIV a’sirde Kantakuzenlar Paleologlardi taxtdan shetletip, imperatorlik hákimiyattı basıp alıwǵa miyassar boldı. Vizantiya tariyxınıń sońǵı dáwirin xarakterlep beretuǵın óz-ara feodal urısları onıń siyasiy ómirin izden shıǵardı, bul bolsa Vizantiyaning ishki ekonomikalıq baylanısları a’zzileskenin kórsetip berdi. Jarlılasqan xalıqtıń mámleket talap etken salmaqli salıqlardı tólewge qurbi jetpey qaldı, mámleket óziniń aymaǵı azayǵanlıǵına qaramay, ılayıqsız úlken byurokratik apparattı saqlap qalǵan edi. Tek krepostnoy diyqanlar emes, bálki qala plebeyleri de oǵada qiyin jaǵdayda jasadı. Sanaat, sawda-satıq, teńizshiliktiń artta qaliwi qala jarlıları ushın hám hátte qalalılardıń orta siyasiy gruppası ushın da keleside jumıssızlıq, ashlıq hám pu’tkilley jarlılanıw qáwipin payda etken edi. Sotsial munasábetler barǵan sayın keskinlesdi. XIV ásirdiń 40 -jıllarında imperiya boylap qalalılarda radikal háreketler háwij aldı. Bul háreketler Adrianopol, Soluń (Fessalonika), Gerakleya hám basqa qalalarda júz berdi. Solundag’i jeti jıl (1342-1349 ) dawam etken háreket ásirese kúshli háreket boldı. Zilotlar kóterilisi atı menen ataqlı bolǵan bul háreket nátiyjesinde kóterilisshiler jergilikli patritsiy zadaganlarinin’ wákillerin o’ltirdi, bul zadaganlardin’ mal-múlkin tartıp aldi, Italiya qala respublikaları tipindegi Solun (Fessalonika) qalasın ǵárezsiz respublika dep járiyaladı.[28, 354 b. ]
Túrklerdiń Maritsa dáryası boyındaǵı (1371 y.) hám Kesewo maydanındaǵı (1389-jil), sonıń menen birge, Nikopol janındaǵı 1396-jil.), jeńisleri Konstantinopoldin’ qulawin anıq etip qoydı. Bayazid demde Vizantiyani jawlap alıw haqqındaǵı rejelerin hesh kimnen jasirmadi. Vizantiya imperatori Manuil II 1399-1402-jıllarda Batıs Evropaǵa ketip, onda Italiyanıń túrli húkimetlerinen, sonıń menen birge, Angliya hám Frantsiya patshalarınan járdem alıwǵa urınıwı paydasiz bolıp shıqtı. Manuil Parijde turǵan waqtında, oǵan móǵullar Bayazidni jen’di, degen xabar jetti. Imperator qáwipli dushpannan pu’tkinley qutilippan degen oyda Konstantinopolg’a qaytıp keldi.
|
| |
