|
Sultan Bayazid I Jıldırımdıń húkimet basina keliwi hám qaraqshılıq júrisleri
|
| bet | 5/18 | | Sana | 16.07.2024 | | Hajmi | 14,24 Mb. | | #267707 |
Bog'liq ROZA PQJ @0231. 3. Sultan Bayazid I Jıldırımdıń húkimet basina keliwi hám qaraqshılıq júrisleri
Bayazid Jıldırım (tu’rkshe بايزيد اول — Bâyezid-i evvel, tu’rkshe Birinci Bayezid, Yıldırım Bayezid (1354, 1360 yamasa 1357-1402) - osmanlı túrkler sultanı, Usmaniyler saltanatida 1389-1402- jıllarda húkimranlıq etken. Bayazid Jıldırım dáwirinde Balkan yarım atawındaǵı tu’rk basqinshiliqlari dawam ettirilgen, imperiya aymaǵı derlik 2 eseden kóbirekke keńeygen [38]. Óz húkimranlıǵı dáwirinde Serbiya, Bolgariya, Makedoniya, Fessaliya, Vengriyanı basıp alǵan hám mámleketi quramına qosqan. Atanaqshılar áskerlerin jen’ip, Bosniyanı ózine boysındirg’an. Vizantiya ústinen óz protektoratin ornatqan. Bayazid osmanlılardıń Onatólidag’i pozitsiyalarin bekkemlewge, kishi beyliklerdi ózine boysındiriwg’a háreket etken. Bul hal Ámir Temurdıń aralasıwına sebep bolǵan. Ámir Temur menen Ankara janında bolıp ótken urisda (Sıyaq urisi dep de ataladı, 1402-jilda bolıp ótken.) Anatoliya (Onatóli, Antalya) ámirleriniń satqınlıǵı nátiyjesinde jen’ilgen hám Ámir Temur tárepinen tutqıng’a alınǵan, bir jıldan keyin tutqınlıqtan du’nyadan o’tken.
Bayazid ózinnen aldıng’i sultanlardan keskin parq qilg’an. Basqa tárepden bolsa, Bayazid intalı sarkarda bolǵan, áskerleri mudami operativ hám dúbeleydey háreket etkeni sebepli oǵan Jıldırım (Jıldırım ) - Shaqmaqli degen laqap berigen. Óz húkimranlıǵınıń 13 jıllıq dáwiri dawamında Bayazid tek bir ret jeńiliske dus keldi, ol da bolsa Ámir Temur menen bolg’an uris edi [18, 171-b. ].
Onı mámleketlik jumıslar ta’shwishke salmaytin edi, bul islerdi ol gubernatorlar moynına júkletip qoyatug’in edi. Qaraqshılıq ju’risleri aralıǵinda Bayazid, ádetde óz belgili adamları menen Evropada jaylasıp alıp, waqtın zawqı-sapa súriw, máskúnemlik menen ótkerer edi, óz háremindegi áyeller hám ul balalar menen zawqı-sapa súriw qılatuǵın edi. Sultandıń sarayı hám saraydin’ belgili adamları dábdebeligi menen ajralıp turǵan hám Vizantiyanin’ gu’llep-jasnaǵan dáwirin esletken. Bunda Bayazid júdá dindar adam bolǵan, Bursa meshitindegi jeke xanakaxinda uzaq waqtın ótkeretug’in edi, keyininen bolsa óz átirapındaǵı islam teologiyashıları menen qatnas qılatuǵın edi, sáwbet o’tkergen.
Bayazid I Jıldırım tariyxqa tórtinshi osmanlı sultan retinde kirdi. Ol sultan Murad I hám Gulchechak-xotunnin’ (kelip shıǵıwı Greciyalıq, yaǵnıy grek bolǵan) genje balası bolıp [18, 180-181-b. ], 1381-jılda Germiyan amiri Sulaymannin’ qızına úylendi. Ámir Sulaymannin’ mu’lkleri Batıs Anatólida, Egey teńiziniń arqasinda jaylasqan edi. Sawg’a retinde Usmanlılar ámirlik jerleriniń bir bólegin aldı. Tez arada Bayazid Anatólidegi qa’dimgi Usmaniyler múlkiniń paytaxtı bolǵan Kyutaxya gubernatori etip tayınlandi. Onıń wazıypası mámleket arqa shegaraları qawipsizligin támiyinlep turıwdan ibarat boldı. Bayazid 1386-jilg’i Kapustaan beyligi qol astindag’i koalitsiya ústinen erisilgen jeńisde kózge kórinetuǵın rol oynadı. Áyne sol waqıtta ol “Jıldırım” laqabın aldı.[38].
1389 jıl 15- iyun kúni óz ákesi Murad I o’lgennen keyin Bayazid sultan dep daǵaza etildi. Onıń ákesi Kesewo maydanındaǵı urıs waqtında serb knyazi Milosh Obilich tárepinen óltirildi. Bayaziddin’ anası grek bolǵanı ushın, Usmaniylerdin’ xristian bolǵan vassallari onı sol waqitta-aq sultan retinde tán aldı. Áyne waqıtta onıń úlken ág’asi, intalı sa’rkarda hám áskerler arasinda abirayg’a iye bolǵan Yoqubdin’ túrkler ortasında kóplegen tárepdarları bolǵan. Miyrasxorlıq sebebi menen kelispewshilik kelip shıǵıwınan qorqqan Bayazid húkimet basina keliwi menen ákesi o’liminen xabarsız bolǵan hám sol waqıtta Anatolide bolǵan óz ag’asin óltiriwge buyrıq berdi. Nátiyjede Bayazid taxt ushın ag’a-inilerin óltiriwdi ámeliyatqa kirgizdi jáne bul jag’day Usmaniyler úrim-putaǵı tariyxında u’lken iz qaldirdi hám qarama-qarsiliq dawam etti. [38].
Kesewo maydanındaǵı urisda serblar áskerleri jen’ildi. Bayazid óz ákesi ólimi ushın ósh aldı hám Kesewo maydanında bolǵan kópshilik serb zadaganlarin qirib tasladı. Serb knyazi Lazardin’ balası hám miyrasxorı Stefan Vulkovich menen Bayazid awqam du’zib, oǵan kóre Serbiya Usmaniyler imperiyasinin’ vassali bolıp qaldı. Óz gezeginde Stefan óz ákesinen qalg’an miyrasti saqlap qalıw ushın gúmis kánlerinen olpan tólew hám sultannan shaqiriq bolsa serb áskerlerin jiberiw minnetlemelerin óz moynına aldı. Stefannin’ sin’lisi hám Lazardin’ qızı bolǵan Olivera Bayaziddin’ hayalı boldı [38].
Usmaniyler áskerleri Evropada urıs alip barg’an waqitta, kishi Anatoli beylikleri Usmaniyler tartıp alǵan aymaqlardı qaytarıp alıwǵa urındi. Biraq 1389—1390- jıllar qıs waqtında Bayazid áskerin Anatolig’a ótkerip, kúshli hújim sho’lkemlestirdi hám qısqa waqıt ishinde batıs beylikler Aydin, Saruxan, Germiyan, Menteshe hám Xamidni basıp aldı. Nátiyjede Usmaniyler birinshi ret Egey hám Orta Jer teńizi boyina shıǵıp aldı, olardıń mámleketi bolsa teńiz mámleketi mártebesine iye boldi. Jańa dúzilgen Usmaniyler flotı Xios atawın talan-taraj etdi,. 1390-jılǵa kelip Bayazid iri beylik Kapustaannin’ paytaxtı Konyani qolǵa kirgizdi. Keyinirek Kayseri, Sivas, arqa ámirlik Kastamonu qalasin iyelep, Qara teńizdegi adamlar kóp ótetuǵın kesispe Sinopga shıǵıp aldı. Keleside Anatolinin’ úlken bóleginde Bayazid húkimranlıq ete basladı [18, 196 -197-b. ]
Boysındirilg’an beyliklerdi basqarıwdı Bayazid gubernatorlarga tapsırıp, ózi bolsa jergilikli jumıslarǵa aralaspay, kóp waqtın Evropada ótkerdi.Qullası, Bayazid taxtni 1389- jılda iyeledi. Hákimiyattı qolǵa kirgiznennen keyin, a’kesinen qalǵan kópsanli hám jaqsı islengen áskerge basshılıq ete basladı. Bayazid a’kesinıń Balkandag’i hám Aziyadaǵı basqinshiliqlarini dawam ettiriwge qarar etken. Da’slep Bayazid I Serbiyanı ózine boysındirmaqshi boldi. 1390-jılda usmanlı túrklerdiń úlken áskeri Serbiyaǵa bastırıp kiredi. Serbiya hu’kimdarlari tu’rk sultanına qarsı óz kúshlerin birlestire almadı hám oǵan baǵınıwǵa májbúr boldı [23, 81-82-b. ].
Keyininen awir jaǵdaydag’i Vizantiya imperiyasin basip aliw waqti keldi. Vizantiya hátte óziniń sońǵı iyeliklerin qorg’ay almaytug’in edi. Konstantinopolg’a Arqa Italiya qalalarınan xristian áskeriy otryadlarinin’ keliwi de qalanı qutqara almadı. Usmanlı túrkler áyyemgi qala Konstantinopoldi 1391- jıldan 1399- jılǵa shekem qamal qıldı. Serbiya hám Vizantiyadag’i dáslepki iri tabıslardan keyin tu’rk áskeri taǵı bir neshe áskeriy júrisler sho’lkemlestirdi. Bayazid Jıldırım jeke o’zi áskerlerge basshılıq etti hám áskeriy turmıs qıyınshılıqlarınan nalimadi. Aldın túrkler Bolgariyanı talan-taraj etip, bul mámlekette kóp ásirler dawaminda osmanlılardıń basqariwi dawam etti. Qońsılas Makedoniya da tap sonday táǵdirge giriptar bolǵan boldı. Túrkler áskeri tawlarda da urıs alip barıw tájiriybesine iye edi, sol sebepli makedonlar olardı jeńe almadi. Usmanlılar áskeriniń san tárepinen úlken ekenligi Balkan yarım atawındaǵı áskeriy júrislerde Bayazid tabıslarınıń tiykarǵı sebebi edi.[23, 83-b. ]
Bolgariya hám Makedoniyanı basıp alǵannan keyin sultan Bayazid óz dıqqatin Greciya aymaqlarına qarattı. Da’slep ol Fessaliyag’a bastırıp kirdi hám onda qarsılıq ushıratpadi. Keyininen onıń áskeri Gretsiyanıń ózine kirip bardı. Bul jerde Bayazid áskerleri Argos qalasın wayran etti. Bayazid I tu’rk sultanlarınan birinshi bolıp kúshli áskeriy flottı dúze basladı. Bul flot járdeminde ol teńizde de basqinshiliqshilik júrislerin ámelge asırıwdı gózlegen edi. Aldınnan osmanlı túrkler Egey teńizindegi kóp sanli xalıq jasaytuǵınlıq grek atawlarına óz itibarların qaratǵan edi. Biraq atawlılar watan pa’rwarlig’i menen ajralıp turıp, olardıń qalaları bekkem tas diywallar menen oralǵan edi. Bunnan tısqarı greklar tuwılg’aninan teńiz jumısı menen shuǵıllanıp, bul tarawda tájiriybeli edi. Sol sebepli de olardı teńizdegi sawashlarda jeńiw júdá qıyın edi.
Usmanlı túrkler sultanı bul jerde de oǵan berilgen laqap «Jıldırım»- «Jıldırım, Shaqmaq» laqabına sadıq qalıp, basqa taktikani qolladı. Onıń tolıq flotiliyalari grek arxipelaginin’ atawlarına talan-tarajlıq hújimlerin sho’lkemlestire basladı. Bunday taktikadan paydalanıw soǵan alıp keldi, tez arada bir qatar grek atawları osmanlı túrkler qolına ótti, atawlılar bolsa Usmaniyler imperiyasinin’ kóp sanlı jelkenli hám eskekli kemelerden ibarat flotınıń ekipajlarin toltırdı.
1396-jılda úlken Usmaniyler áskeri Bayazid I basshilig’inda taǵı bir júris sho’lkemlestirdi hám Vizantiya paytaxtı Konstantinopoldi qamal etdi. Qala bekkem qorǵan diywalları menen oralǵan bolıwına qaramay, onı qorǵawshi garnizon kúshsiz edi. Konstantinopoldin’ túrkler tárepinen qamal qılınıp atırǵanı haqqındaǵı informaciya Evropada jayila basladi. Vengriya hám Shexiya patshası Sigizmund Rim papasi Bonifatsiy IX járdeminde 1396-jılda osmanlı túrklerge qarsı Atanaq ju’risin basladı. Urıs qılıp atırǵan táreplerdiń kúshleri teń emes edi. Bayazid I ózi menen 200 mıń jawıngerden ibarat a’rmiyani alıp kelgen edi. Bul ásker aldınǵı basqinshiliqshiliq júrisler dawaminda áskeriy tájiriybege iye bolǵan edi. Vengriya hám Shexiya patshası Sigizmund bolsa tek 50 mıń jawıngerden ibarat ármiyag’a iye edi [23, 90 -91-b. ].
Gercog de Never komandirligi astındaǵı fransuz ricarları tu’rklerdin’ áskeriy oq atarlari qatarın ańsatǵana kesip ótti. Biraq olardıń artınan quwıp baratırǵanda, jaqındaǵı tóbeliklerde jaylasqan yanicharlar oqları astında qaldı. Tóbeliklerde bekkem jayg’asip alǵan yanicharlarg’a dus kelgen fransuz ricarları, hújimde hálsiregen edi, sol sebepli yanicharlardi jen’e almadi. Ármiyain’ salmaqli qural-jaraqlar menen qurallarǵan áskeriy otryadi fransuz ricarlarına hújim etip, olardı jeńdi. Usmanlı túrkler bir neshe mıń fransuz atanaqshilarin atip óltirdi, qalǵanları bolsa tutqıng’a alındı. Bosniya Bayazid I dıń sarkardaliq ómirbayanında sońǵı betlerden biri bolıp qaldı. Ámir Temurdıń Kishi Aziyaǵa bastırıp kiriwi Evropadaǵı tu’rk basqinshilig’in toqtatti. Ámir Temur arqali túrk sultanı ózine mu’nasip qarsilasti ushırattı. Ámir Temur hám Bayazid I ortasındaǵı sheshiwshi urıs 1402 -jıl 20- iyun kúni Anatoliyanin’ oraylıq bóleginde bolıp ótti hám jáhán áskeriy tariyxındaǵı eń iri sawashlardan biri esaplanadı. Túrli dereklerge kóre bul urisda bir millionnan eki millionǵa shekem jawıngerler qatnastı. Biraq alimlardin’ pikrine qaraǵanda, bul nomerler bórttirib kórsetilgen bolıp, arqa dereklerde kórsetilgen nomerler tuwrılaw ekenligin atap kórsetip atır. Arqa dereklerge kóre, Ámir Temurda 250 -350 mıń jawınger, 32 jawınger pıl, Bayazidda bolsa 120 -200 mıń jawınger bar edi. Anatoliyanin’ barlıq jolları kesilisken Sıyaqa (Anger, Ankara) urıs maydanı boldı. Ayırım Evropadaǵı dereklerge kóre tu’rk sultanı urıs aldından Ámir Temur aldina ózara kelisiwler alip barıw ushın óz elshilerin jibergen bolıp, Ámir Temur elshiler aldında óz áskeri qu’dıretin kórsetti. Sultan Bayaziddin’ áskerleri, ásirese yanicharlar mártlershe urıs etken bolsa da, Ámir Temur áskerin jeńe almadi. Ámir Temur úlken urıs alip barıw ónerinde óz qarsilasinan ústin keldi. Ol Bayazid áskerin qorshap aldi, túrkler jen’ildi. Yanicharlar bolsa derlik pútkilley qirip taslandı.
Bayazid Jıldırım ullarınan biri menen tutqınlıqqa tústi. Ámir Temur tu’rk sultanın jazalamasdan, ózine jaqın tutti. Biraq, ayırım dereklerdegi maǵlıwmatlarǵa kóre, Bayazid Ámir Temurǵa qarsı sho’kemlestirilgen qasliqqa qosılg’aninan keyin, Bayaziddi keshki waqit temir shınjır menen shınjırlay basladı ha’m ol haqıyqıy tutqing’a aylandı [40].
Endigidengi basqinshiliqshilik júrislerinde Ámir Temur tu’rk sultanınan ajiralmadi. Bayazid I temir qápes menen oralǵan arbada Temur izinen alıp barılǵan. Bul bolsa Bayaziddi Temur tárepinen temir qápeske salınǵanı haqqındaǵı ańızlardıń payda bolıwına alıp keldi. Osmaniyler sultanı Bayazid Jıldırım hesh qanday dańq hám húrmetsiz, tutqınlıqta o’lgen bolsa da, Osmanlı Túrkler imperiyasi tariyxında Serbiya, Vizantiya imperiyasi, Bolgariya, Makedoniya, Fessaliya, Bosniya hám grek jerlerin ózine boysındirg’an ullı sa’rkarda retinde qaldı. Onıń iskerligi nátiyjesinde Usmaniyler imperiyasi bul mámleketler ústinen derlik úsh júz jıl (úsh ásir) húkimranlıq etdi. Ishki jumıslarda Bayazid I húkimranlıǵı dáwiri Usmaniyler mámleketinde grek-vizantiya tásiriniń ku’sheyiwi menen xarakterlenedi. Bayazid Jıldırımdıń anası grek bolǵan, hayalları - vizantiyalik hám Serbiyalıq knyazlar qızları bolǵan. Saray belgili adamları grek tilinde sóylesken. Ǵáziyneni vizantiyalik hámeldarlar basqarg’an. Usmaniyler imperiyasinda saray nızam -qaǵıydaları Vizantiyalilarg’a uqsas bolǵan.
Tu’rk sultanları basqinshiliq etken kópden-kóp aymaqlardıń basqarıw dúzilisi birdey formaǵa salindi. Pútkil imperiya 21 wálayatqa bo’lınıp, olar óz gezeginde 250 sanjaqqa bólingen. Hár bir wálayatti vali, yaǵnıy gubernator basqarg’an, sanjaq baslıǵı bolsa sanjaqbey, dep atalg’an. Jańadan shólkemlesken áskeriy-feodal imperiya áskeriy jumıslarǵa úlken itibar berdi. Bayazid ákesi Muraddan qalǵan tu’rk áskerleriniń yanicharlar dep atalǵan jeńillikli bóleginen arnawli a’rmiya du’zdi. Yanicharlardin’ sanı 12 mıńnan 20 mıńǵa jetkizilgen edi. Olar úzliksiz tu’rde úlken is haqı alıp turar edi. Tu’rkiyanıń tiykarǵı áskeriy kúshin feodallar lashkerleri qurag’an. [17, 218-b. ].
Tu’rk dıyqanları mámleketke salıq tólew menen birge óz pomeshchiklerine jer hám suw haqi, jay, sharwa, digirman haqi hám basqa sol sıyaqlı salıqlar tólewi kerek edi. XIV ásir aqırında tu’rk dıyqanlarınıń jaǵdayı awirlastı. Tu’rk dıyqanlarınıń jaǵdayı qanshelli awir bolǵan bolsa, diniy tárepinen xristianlarg’a tiyisli bolıp, basqinshiliq etilgen jergilikli xalıqtıń jaǵdayı odan da awir edi. Serblar, greklar, bolgarlar, valaxlar (ruminlar) hám basqalar musilmanlarǵa qaraǵanda mámleketke eki ese kóbirek salıq tólewge májbúr edi. Olardin’ mal-mu’lkinin’ qol-qatilmaslig’i pútkilley támiyinlenbegen edi, ózleri de mudami tu’rk basshiları hám áskerleriniń ózbashimshalig’inan azaplanatug’in edi. Diniy súwretlewge ruxsat berilgennen keyin, onıń ushın xristian xalqınan taǵı qosımsha túrde salıqlar aling’an. Musilman bolmag’anlar narazılıq bildirse, olarg’a jaza ekspediciyaları jiberilgen jáne bul ekspediciyalar tınısh xalıqtı talar, óltirer edi.
Balkan yarım atawındaǵı xalıqlar túrkler zulmi astinda júdá aste rawajlanıp bardi. Sawda-satıq jumısları tar sheńberde alıp barıldı hám tek jergilikli xarakterde edi. Sanaat júdá aste rawajlandi. Balkan yarımatawı xalıqları (kóbisi slavyan xalıqları ) túrkler basqinshilig’i nátiyjesinde bul xalıqlardıń júz jıllar dawam etken awıl xojalıǵı texnikası tómenliginshe qalaberdi, bir qatar wálayatlarda natural xojalıq húkimran bolıp keldi, krepostnoylıq mu’nasábetleri saqlanıp qaldı, [17, 218-b. ].
Túrkler tárepinen boysındirilg’an Balkan xalıqlarınin’ túrk zulmlig’na qarsiliqlari dawam etti. XV ásir baslarında Balkan yarım atawındaǵı mámleketlerdiń túrkler tárepinen jawlap alıng’an dáwirinen baslap keyingi ásirler dawamında Balkan yarım atawındaǵı boysindirilg’an milletlerdiń gúresi olardıń pútkil tariyxı dawamında toqtamastan dawam etip keldi. Kútá úlken armiya, kópden-kóp hámeldarlar, tu’rk feodal okkupantlarinin’ pútkil bir siyasiy gruppadan ibarat oǵada úlken májbúrlew quralına tayaniwshi túrkler zulmin awdarıp taslaw múmkinshiligine iye bolmaǵan baǵınıqlı xalıq partizanlar urısın alıp bardı, bul urıs tiykarınan XVI-XVII ásirler dáwirinde de, sonnan keyingi dáwirde de dawam etdi. Partizanlar tawlı orinlar sha’rayatınan paydalanıp hám diyqan jámáátleri ja’rdemine súyene otirip yarım atawdag’i tu’rk húkimranlıǵınıń tayanishina soqqi berdi. Partizanlar túrli atlarǵa iye edi: bolgarlar hám serblarda - gayduklar, Gretsiyada - kleftlar, Dalmaciyada - uskoklar hám taǵı basqa dep atalg’an. Partizanlardin’ qaharmanlarsha gúresi Balkandag’i barlıq xalıqlardıń túrkler húkimranlıǵı dáwirindegi xalıq qosıqlarında ayqın sáwlelendirildi. Biraq partizanlar Tu’rkiya húkimranlıǵına qarsı gúrestiń jetkilikli usılı emes edi, ol tarqaq hám tártipsiz edi. Tu’rkiya basshiları partizanlardin’ shıǵıwlarına qarsı gúrestiń ózlerine tán terroristik usılların izlep taptı. Partizanlar Balkan yarımatawındaǵı túrkler hákimiyatin tamamlay almadi.
Túrkler zulmina qarsı ayrim xalıqlar tárepinen alıp barılǵan gúrestiń taǵı bir forması - ayırım orınlarda, kóbinese eń iri qala punktlerinde tez-tez qastiyanliqlar hám kóterilis qılıwǵa bolǵan ha’reketlerinen ibarat boldı. Ádetde bul qastiyanliqlar hám kóterilisler shetten bolatuǵın ja’rdemge, yaǵnıy Evropadaǵı qandayda bir mámlekettiń jardemine úmitlenetug’in edi. Bayazid o’liminen keyin milliy zulm, boysindirilg’an milletlerdi mudami bastırıp turıw rejimi úlken aymaqti iyelegen Usmaniyler imperiyasinin’ qolinan kelmeytinin kórsetdi. Tu’rkiya imperiyasinin’ siyasiy basqarıw princpı a’zziligi XVI asirde-aq kórinetuǵın edi. Puqaralardıń pútkil ómir hám ólimin óz qolında tutıp turǵan sultan zalım hákimiyati Bayazid hám de Sulayman I dıń taxt miyrasxorları waqtında saraydaǵı hár túrlı feodal qatlam hám gruppalardıń til biriktiriwshilik quralına aylandı. Jańa sultan taxtqa otirar eken, taj-taxtqa dawa etiwshi dushpanlar alip qoymawi ushın óziniń barlıq ag’a-inilerin qirip taslag’an. Saray turmısında bolatug’in til biriktiriwshiliklerde yanicharlar da qatnasatug’in edi. Tinbay dawam etken urıslar kútá úlken qárejetlerdi talap etetug’in edi. Júdá kóp máhremleri, sansiz xızmetshileri, kútá úlken saqshı otryadlari hám basqaları bolǵan sultan sarayına da ko’p aqsha sarp etiwdi talap eter edi. Tu’rkiya imperiyasindag’i mámleketlerde salıqlar bárháma asıp barg’an, biraq xalıqtıń óndiriwshi kúshleri bolsa júdá a’ste rawajlanip atirg’an edi. Sol zat xarakterli, Tu’rkiyadaǵı sawda hám sanaat jumısları menen túrklerdiń ózleri emes, bálki sultannan jeńillikli jarlıqlar alǵan batıs sırt el puqaralari (tiykarinan francuz sawdagerleri, XVI ásir aqırınan baslap ingliz sawdagerleri de) u’lken rol oynar yamasa túrkler basqinshilig’ina deyin sanaatı rawajlang’an hám xalıq aralıq sawda-satıq jumıslarında qatnasqan, sawda jumıslarına sheber bolǵan Jaqın Aziya xalıqları - greklar, armanlar, siriyalıqlar qatnasatug’in edi.[17, 224-225b]
Kóbirek urıslar menen, xalıqti salıq tóletiw menen bánt bolǵan tu’rk húkimeti sawda hám sanaattıń rawajlanıwına hám de awıl xojalıǵınıń rawajlanıwına ulıwma járdem bermeytug’in edi. Túrklerdiń húkimran shen’berleri qıyın jaǵdaydan qutılıwdıń birden-bir jolı jańa urıslar, jańa xiraj hám jańa salıqlar alınatuǵın jańa aymaqlardı kóbeytiw kerek, dep bildi. Biraq Tu’rkiyanıń qalaqlıǵı, onıń social hám siyasiy basqarıw principındeǵı qarama-qarsılıqlar zaman ótiwi menen urıslardı onıń ózi ushın qáwipli hám nátiyjesiz zat etip qoydı. Túrkler XV asirde hám XVI ásirdiń birinshi yarımında bir qansha jeńislerge eriskennen keyin, XVI ásir aqırınan baslap, ásirese XVII asirde ózleri úlken-úlken jeńilislerge ushiray basladı jáne bul jeńilisler XVII ásir aqırı - XVIII ásir baslarında Tu’rkiya imperiyasi aymaǵınıń ádewir kishireyip qaliwina sebep boldı.
|
| |
