|
Jumistag’i ilimiy jańalıqlar hám erisilgen nátiyjeler
|
| bet | 3/18 | | Sana | 16.07.2024 | | Hajmi | 14,24 Mb. | | #267707 |
Bog'liq ROZA PQJ @023 Jumistag’i ilimiy jańalıqlar hám erisilgen nátiyjeler. Usı pitkeriw-qa’niygelik jumisinda Usmaniyler imperiyasinin’ payda boliwi, ondaǵı sociallıq-siyasiy hám ekonomikalıq jaǵday jaritilip, usınıń menen birge Tu’rkiyanıń bul dáwirdegi sırtqı siyasatı, onıń óz aymaqların keńeytiw boyınsha etken háreketleri, atap aytqanda Balkan yarımatawındaǵı basqinshiliqlar nátiyjeleri, sultanlardıń ju’rgizgen siyasatı analiz etilip, ulıwmalastırildi hám pútin bir sistemaǵa keltirildi.
Temanin’ obiekti: Seljuqiyler imperiyasinin’ orta a’sirler tariyxi, tiykarinan XIV-XV a’sirdegi social-ekonomikaliq turmisi haqqindag’I tu’rli dereklerdegi bilimlerdi analiz qiliw, uliwmalastiriw, onin’ teoriyaliq tiykarlarin ha’m hu’jjetlerin u’yreniw.
Temanin’ predmeti: Seljuqiyler ma’mleketinin’ XIV-Xv a’sirdegi social-ekonomikaliq turmisi tariyxin ilimiy u’yreniw ha’m oqitiwda o’nimli pedagogic usillardi qollawdi engiziw temanin’ predmeti esaplanadi.
Izertlewdin’ stilistikasi usili: tariyxiyliq, qalisliq ha’m oni u’yreniw procesine ha’zirgi zaman ko’z qarasinan analizlew.
Jumıstıń ámeliy áhmiyeti. Jumista keltirilgen maǵlıwmatlardan «Orta ásirler tariyxı», «Xalıq aralıq munasábetlar» pánlerinen lekciya, kurs jumısları, referatlar jazıwda, seminar sabaqlarına tayarlanıwda, ózbetinshe jumıs tapsırmaların orınlawda paydalanıw múmkin.
Jumıstıń dúzilisi. Pitkeriw-qaniygelik jumıs Kirisiw, 2 bap, Juwmaq, usınıslar, GLOSSARY, paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.
1-BAP. USMANIYLER IMPERIYASINIŃ PAYDA BOLIWI HA’M BASQINSHILIQLARI
1. 1. Osmaniyler imperiyasida “beyliklar zamani”
Tu’rkiyanıń orta ásirler tariyxında eki dáwirdi jaratiw múmkin saljuqiylar dáwiri hám Usmaniyler dáwiri. Bul dáwirler ótiw dáwiri menen birlestirilgen bolıp, usı ótiw dáwiri “beyliklar zamani” (ámirlikler, knyazliqlar) dep atalǵan hám ádebiyatlarda jazilıwına qaraǵanda, XIII ásir aqırı - XVásir basların óz ishine aladı
“Beyliklar zamani” ózinde zárúrli siyasiy hám etnik ózgerislerdi sáwlelendirgen. Bul ózgerisler monǵullar shabıwılı hám ol menen baylanıslı bolǵan Onatólig’a túrkler migraciyasinin’ ekinshi tolqını nátiyjesinde júz bergen. Móǵullar tárepinen Kishi Aziyadaǵı Saljuqiylarge 1243-jılda bergen soqqisi nátiyjesinde olar shólkemlesken mámlekettiń eki bólekke bóleklenip ketiwine alıp keldi. Onatólinin’ Qızıl Irmaq dáryasınan shıǵısdag’i aymaqları Xulagular (Elxonlar) múlkine kirgizildi. Bul jerlerde móǵullar alıp kelgen tártip-qaǵıydalar ornatildi. Elxonlar mámleketi bóleklenip ketkeninen keyin bul aymaqlardaǵı bir ásirden artıq waqıt ishinde Iranda húkimeti ushın gúresip kelgen túrli tu’rkiy qáwim basshılarınıń qadaǵalaw astında qalıp ketken.
Kishi Aziyadaǵı Saljuqiyler móǵul xanlari vassalligin tán alıp, Batıs hám Oraylıq Onatólinin’ úlken bóleginde óz ústemligin saqlap qalg’an. Biraq, ámelde olardıń múlki tez arada bir qatar u’lken bolmaǵan ámirlikler (beyliklar)ge bóleklenip ketti. Bul beylikler ámelde móǵullarg’a da Konya hu’kimdarlarina da boysınbay ǵárezsiz bolǵan. Usı jańa siyasiy birlespelerdiń qáliplesiwi procesi, eń dáslep, shegara wálayatlarında júz berdı, sebebi onda Kishi Aziyaǵa jaqında kóship kelgen kóshpeli hám yarım ko’shpeki qáwimlerdiń tiykarǵı bólegi ornalasqan edi.
Shegarada jasaǵan qáwimlerde ayriqsha áskeriy-kóshpeli turmıs tárizi qáliplesti. Ko’shpelilerdin’ bir bólegi áskeriy xızmet penen, basqa bólegi sharwashiliq penen shug’illang’an. Shegara walayatlardag’i barlıq xalıq qurallanǵan edi. Qońsı aymaqlar menen turaqlı urislar, jańa jerlerdi talan-taraj qılıw hám basıp alıw maqsetinde etilgen shabıwıllar kóshpeliler kúndelik ómiriniń quramliq bólegin quraytug’in edi. Shegara aymaqda jasap atırǵan xalıq arasında diniy waz sóylewshiler, ruxaniylar, shayıqlar (baba), da’rwishler úlken tásirge iye bolǵan. Ásirese da’rwishlar “kápirlerga” qarsı urıstıń (ǵazovotning) aktiv úgitshileri esaplanadi [40].
XIII ásirdiń ekinshi yarımı - XIV ásirdiń baslarında Batıs hám Oraylıq Onatóli aymaǵında 20g’a jaqın knyazliqlar payda boldı. Olardan ayırımları kem waqıt jasap, tez arada bóleklenip ketken. Basqalari Tu’rkiya tariyxında óz a’hmiyetine iye. Ekinshiler qatarına Kapustaan beyligini kirgiziw múmkin. Bul beylik XIII ásir 60-jıllarında Kilikiya Armanistani patshalig’inan batısdag’i, Tavrdin’ tawlı aymaqlarında dúzildi. Onıń hu’kmdarlari tekǵana arman jerlerine shabıwıllar sho’lkemlestiriwde úlken aktivlik kórsetip qoymay, móǵullarga ha’m olarǵa ǵárezli vassal esaplanǵan Saljuqiylarga qarsı gúresken.
Teńiz boyindag’i beylikler turmısınıń zárúrli ózgesheligi qaraqshılıq hám qul sawdası bolip, olar Orta Jer teńizindegi sawda-satıq jumıslarına, Balkan yarım atawı hám Egey teńizindegi atawlar xalqına úlken ziyan jetkize basladı. Tu’rk qaraqshılarınin’ Evropa mámleketlerine jetkiziletuǵın zıyani olardı buǵan qarsi ilaj kóriwge májbúr etdi.
1343-1344-jıllarda Smirna (Izmir)ni basıp alıw maqsetinde Atanaq júrisi sho’lkemlestirildi, Smirna - Kishi Aziyadaǵı Egey teńiz boyidag’i eń iri port qalası bolǵan. Atanaqshılar teńiz boyindag’i beyliklerdi qamal qıldı. Evropadaǵı birlespelerinin’ keskin háreketleri nátiyjesinde Egey teńiz boyidag’i ámirliklerdiń áskeriy hám ekonomikalıq potencialı talay a’zziliestiriledi, hu’kmdarlardin’ sırtqı siyasiy aktivligi bolsa tómenlep qaldı [23, 49 -b]
Kishi Aziyanıń arqa-batıs bólegindegi Vifiniyada jaylasqan taǵı bir shegaralıq beyliktin’ táǵdiri basqasha boldı. Bul beyliktin’ birinshi húkimdarı - Usmanbey (Osman-bey) (1288-1324) atı menen atalıp, ataqlı bolıp ketken. Usmaniy beyligi Eskishexir aymaǵında dúzildi. Bul biylliktin’ iyesi Usmannin’ ákesi Ertóǵrul bolǵan 1300-jılǵa kelip Usman Saljuqiyler zulminan azat boldı hám óz múlkin keńeytiwge qaratılǵan ǵárezsiz siyasat ju’rgize basladı. Usmannin’ beyligi basqa knyazliklardan aymaq tárepinen kishilew jáne social-ekonomikalıq rawajlanıw tárepinen a’zzilew bolǵan. Biraq, beyliktin’ geografiyalıq jaylasıwı, hám de XIV ásir baslarına kelip Kishi Aziyada payda bolǵan siyasiy jaǵday Usman beyliginin’ keńeyiwine múmkinshilik jaratıp berdi. Aymaq mónǵullar húkimranlıq qılıp atırǵan wálayatlardan uzaǵıraqta jaylasqan edi, sol sebepli beylik hu’kimdarlari ózlerin móǵul xanlarinin’ vassallari dep tán alsa da, ámelde óz siyasatın ǵárezsiz ju’rgizgen. Qońsılas beyliklar bolsa Usman beyliginin’ dáslepki tabıslarına úlken itibar bermedi.
Usman beyliginin’ rawajlanıwına kómeklesken zárúrli faktor onıń Vizantiyag’a qońsılas ekenligi. Beylik qáwim basshılarınıń Kishi Aziyadaǵı a’zzilesip baratırǵan Vizantiya imperiyasinin’ sońǵı múlkine qarsı alıp barǵan áskeriy háreketleri beylik shegaraların keńeytiwge múmkinshilik berdi hám usınıń menen birge Onatilidag’i basqa tu’rkiy knyazliqlardan “kápirlerga” qarsı “muqaddes urısda” qatnasıw ushın tazadan jańa kúshlerdiń aǵıp keliwin támiyinlep berdi. Bursani Usmannin’ balası Órxon (1324-1362) iyelewge eristi. Ol knyazliqtin’ paytaxtı boldı. Keyinirek basqa iri vizantiyali qalalar - Nikeya (Iznik) hám Nikomediya (Izmit) da quladi. XIV ásirdiń 50-jılları baslarına kelip usmaniy túrkler Qara teńizdegi bug’azlar janinda payda bola basladi. Biraq, olardı keship ótip, Vizantiya paytaxtın iyeley almadı. Bul sharayatlarda jańa qaraqshılıq jobalarınıń tiykarǵı obiekti Bosfor hám Dardanell artındaǵı aymaqlar bolıp qaldı [23, 56 -57 b. ].
Usman beyliginin’ ishki basqarıwı dáslepki waqitlarda a’piwayi bolǵan. Usman hám Órxon qáwim zadaganlari keńesinde biy dep tastıyıqlanǵan. Biy dáslep áskeriy sarkarda bolǵan, onıń tiykarǵı funkciyası qońsılaslarǵa qarsı talan-tarajlıq júrislerin shólkemlestiriw hám ámelge asırıw ushın áskeriy jumıstı shólkemlestiriwden ibarat edi.
XIV ásirdiń birinshi yarımında dúzilgen áskerler tiykarin piyadalar hám atlıq la’shkerden ibarat bolǵan bolsada, Usmaniy beyligidegi áskeriy ózgerisler bul beylik hu’kimdarlarinin’ jobaları uzaqtı kózlep atirg’aninan derek beredi. Jańa ásker Kishi Aziyanı olar húkimranlıǵı astında birlestiriwin támiyinlewi kerek edi. Usı jobalardıń ámelge asırılıwı, XIV ásirdiń ekinshi yarımında ámeldegi bolǵan jaǵday Onatólida birden-bir tu’rk mámleketiniń qáliplesiwine qolay ortalıq jaratıp bergenine qaramastan bir neshe on jillarg’a sozılıp ketti. Beyliklerda sonıń menen birge mámleket dúzilisi hám basqarıwdıń uqsas formaları payda bolǵan, buǵan islam dúnyasınıń túrli mámleketlerinen musilman ruwxaniylarınıń keliwi sebep boldı. Barlıq beyliklerde islamlastırıw hám de jergilikli xalıqtıń jergilikli grek hám arman xalqı menen assimilyatsiyalasiw procesi aktivlesti. Bir waqttiń ózinde túrklerdiń etnik ósip barıwı gúzetildi. Bul processler eski tu’rk (onatóli tu’rk) tilinde jazılǵan kópsanli kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám ilimiy dóretpelerde óz ko’rinisin taptı. Eski tu’rk tili ilgeri isletilingen parsı tili ornına is júrgiziwde qollanila basladı. Tariyxshilar bul ózgerisler menen tu’rk mádeniyatınıń payda bolıwın, onıń túrkler etnogenezi processinde zárúrli orın iyelegeni menen baylanıstıradı [40]
Qullası, XIV asirge kelip, Kishi Aziyadaǵı siyasiy jaǵday sonday payda boldı, áyne usmaniy hu’kimdarlari Kishi Aziyadaǵı beylar arasında óz jetekshilik rolin ornatıwǵa eristi.
|
| |
