|
Usmaniyler imperiyasinin’ paytaxtı - Istanbul qalası
|
| bet | 7/18 | | Sana | 16.07.2024 | | Hajmi | 14,24 Mb. | | #267707 |
Bog'liq ROZA PQJ @0232. 2. Usmaniyler imperiyasinin’ paytaxtı - Istanbul qalası
Tu’rk sultanlarınıń basqinshiliq júrisleri nátiyjesinde shólkemlesken Usmaniyler imperiyasi XVI—XVII ásirlerde dúnyanıń u’sh kontinentinde — Evropada, Aziyada hám Afrikada úlken aymaqlardı iyelegen. Xalqı hár túrli qáwimlerden shólkemlesken, ıqlımlıq sha’rayatları ha’rqiyli bolǵan, xalıqlardıń xojalıq turmısı, dástúrleri hám úrp-ádetleri ha’rtu’rli bolǵan oǵada úlken mámleketti basqarıw quramalı jumıs bolǵan. Eger XV ásirdiń ekinshi yarımında hám XVI asirde tu’rk sultanları bul mashqalanı sheshken bolsa, jen’ıstıń tiykarǵı sebepleri oraylastırıw hám siyasiy birlikti bekkemlew siyasatı, jaqsı islengen hám tártip-ıntızamlı ármiyanin’ bar ekenligi, a’skeriy mu’lkshilik jer iyeligi sistemasınıń ármiya menen baylanısqanlıg’ınan ibarat bolǵan. Imperiya kúsh-qu’dıretin támiyinleytuǵın bul u’sh kúsh tek ǵana dúnyalıq emes, bálki diniy (ruwxanıy ) hákimiyattı óz shaxsında jámlegen sultan qolında jıynalǵan, sebebi sultan xalifa, yaǵnıy barlıq musilman –sunniylardin’ ruwxanıy baslıǵı ataǵına iye bolǵan. XV ásir ortalarından baslap Usmaniyler imperiyasinin’ qulawina shekem Usmaniy sultanlarınıń rezidenciyası hám mámleket paytaxtı Istanbul esaplanǵan. Istanbul — mámleketti basqarıw sistemasınıń orayı, húkimet joqarı shólkemleri jıynalǵan paytaxt bolǵan. Usmaniyler imperiyasi paytaxtı tariyxın úyrengen frantsuz tariyxshisi Rober Mantran bul qalada Usmaniyler mámleketinin’ ayriqshalıǵı jámlegen qalanı kóredi. «Sultan húkimranlıǵı astında bolǵan aymaqlar hám xalıqlardıń kópsanli hám túrli xaliqlardan quralg’anina qaramay,- dep jazadı R. Mantran,- óziniń pútkil tariyxı dawamında Osmaniyler paytaxtı Istanbul da’slep óz xalqınıń kosmopolitik tábiyatı sebepli imperiyanin’ tımsalı bolǵan bolsa keyinirek bul qala ózinde imperiyanin’ basqarıw hám áskeriy, ekonomikalıq hám materiallıq orayı sipatinda imperiya tımsalın jámlegen»[40].
Orta ásirler dáwirindegi eń kúshli mámleketlerden biriniń paytaxtı bolıp qalǵan Istanbul - Bosfor o’tkelindegı áyyemgi qala óz tariyxı dawamında náwbettegi jáhán áhmiyetine iye siyasiy hám ekonomikalıq orayǵa aylandı. Ol tranzit sawdasinıń zárúrli punktlerinen biri boldı. XV—XVI ásirlerdegi ullı geografiyalıq ashiliwlar jáhán sawdasındaǵı tiykarǵı jollardı Jer orta teńizinen Atlantika okeanına kóshirgen bolsada, Qara teńizdegi bug’azlar eń zárúrli sawda arteriyaları, tamırları bolıp qalaberdi. Istanbul xalifalar rezidenciyası retinde musilman dúnyasınıń diniy hám materiallıq orayı bolıp qaldı. Arqa xristianlarinin’ burınǵı paytaxtı keleside islamnıń tiykarǵı orayina aylandı. Mexmed II Osmaniyler mámleketi paytaxtın Edirne qalasınnan Istanbulg’a tek 1457-58-jıllar qis ma’wsiminde ótkerdi. Biraq bunnan aldın ol derlik bosap qalǵan qalanı xalıqqa toltırıwdı buyırǵan edi. Istanbuldin’ dáslepki jańa xalqı Aqsaraydan kelgen túrkler hám Bursadan kelgen armanlar boldı, keyin Egey teńizindegi atawlardan kelgen grekler da kelip ornalasti. Jańa paytaxt bir neshe márte oba keseli keselliginen azap kórdi. 1466- jılda Istanbulda hár kúni bul qáwipli kesellikten 600 kisi kesselengen. Óliklerdi waqtında kómiwge u’lgermedi, sebebi qalada saw adamlar hám hátte górkewlerde jetispedi. Mexmed II bul dáwirge kelip Albaniyadaǵı júrisden qaytip, bir neshe kúndi Makedoniya tawlarında ótkerdi. On jıldan keyin qalaǵa bunnan da qáwipli epidemiya tarqaldi. Bul ret sultannıń pútkil sarayı Balkan tawlarına kóship ketti. Oba keseli epidemiyaları Istanbulda keyingi ásirlerde de bolıp ótken. Ásirese 1625-jıldaǵı epidemiya waqtında on mińlaǵan adamlar oba keseli keselliginen ja’bir shekken edi. Soǵan qaramay jańa tu’rk paytaxtınıń xalqı tezlik penen ósip bardi. XV ásir aqırına kelip ol 200 mıń adamnan kóbirek boldı. Bul nomerdi bahalaw ushın mısal keltirsek; 1500-jılda tek Evropadaǵı 6 qala 100 mińnan aslam xalıqqa iye bolǵan, bular — Parij, Venetsiya, Milan, Neapol', Moskva hám Istanbul. Balkan regioninda Istanbul eń úlken qala esaplanǵan. Atap aytqanda, eger Edirne hám Saloniki qalalarında XV ásir aqırı — XVI ásir baslarında 5 mıńdan salıq xojalıq bolǵan bolsa, Istanbulda XV ásirdiń 70-jıllarında 16 mińnen aslamlam bunday xojalıqlar bolǵan.[40]
XVI asirge kelip Istanbul xalqınıń ósiwi páti jáne de ósdi. Sultan Selim I óz paytaxtına kóplegen xaliqti kóshirdi. Belgraddi basıp alǵannan keyin Istanbulg’a júdá kóp ónerment-serblar kóship keldi. Siriya hám Egipettiń basqinshiliq etiliwi nátiyjesinde bolsa qalaǵa Siriyalıq hám Egipetlik ónermentlerdiń keliwine sebep boldı. Qala xalqınıń keyingi ósiwi ónermentshilik hám sawdanıń tezlik menen rawajlanıp barıwı menen belgilendi. Bunnan tısqarı qalada keń qurılıs jumısları baslanıp, júdá kóp jumısshı kúshi kerek bolıp qalǵan edi. XVI asirde Istanbulda 400 mıńnan 500 mıńǵa shekem xalıq jasaytug’in edi. Orta ásirlerdegi Istanbul xalqınıń etnik quramı ha’rqiyli bolǵan. Xalıqtıń úlken bólegin túrkler qurag’an. Istanbulda Kishi Aziya qalalarınnan kelgen xalıqlar jasaytuǵın máhelleler payda bolǵan. Bul máhelleler sol qalalar atı menen atalǵan — Aqsaroy, Kapustaan, Sharshamba.Qısqa waqıt ishinde qalada tu’rkiy bolmaǵan xalıq qatlamları da payda boldi. Bular arasında ásirese greklar hám armyanlar kóp bolǵan. Sultannıń buyrıǵına kóre, jańa xalıqqa tutqınlıq hám qulliqqa alıp ketilganlerdin’ úyleri beriledi. Jańa kóship kelgenlerge ónermentshilik hám sawda-satıq menen shuǵıllanıwın xoshametlew maqsetinde túrli jeńillikler berilgen. Tu’rk bolmaǵan xalıq arasında grekler kópshilikti shólkemlesken. Olar Morey, Egey teńizi atawları, Kishi Aziyadan kóship kelgen. Grek máhelleleri shirkewler átirapında hám grek patriarxi rezidenciyasınıń átirapında jıynalǵan. Istanbulg’a pravaslav shirkewleriniń sanı 30 dan aslam bolǵanı hám olar pútkil qala boylap tarqalǵanı sebepli, grek xalqı tıǵız jasap atırǵan máhelleler Istanbuldin' túrli rayonlarında hám qala átirapında payda bolǵan. Istanbul grekleri sawda-satıq, balıqshiliq, teńizshilikte hám ónermentshilikde zárúrli rol oynag’an. Sonıń menen birge, ishimlik kárxanalarınıń kóbisi greklarge tiyisli edi. Qalanıń úlken bólegin armanlar hám evreyler máhelleleri de iyelegen, olar da óz sıyınıwxanalari janında jaylasqan. Armanlar paytaxttaǵı tu’rk bolmaǵan xalıqtıń san tárepinen ekinshi orında turǵan toparı edi. Istanbuldin’ iri júk túsiriw punktine aylanǵanınan keyin armanlar xalıq aralıq sawda-satıqta dáldalshılar retinde aktiv qatnasa baslaydı. Waqıt ótiwi menen armanlar bank jumısında da belsendilikti iyeleydi. Orta ásirlerden baslap armanlar Istanbuldag’i ónermentshilik jumısında tiykarg’i rol atqarg’an. Tu’rk bolmaǵan xalıq arasında san tárepinen úshinshi orında evreyler turǵan. Da’slep evreyler Altın Shah janındaǵı on dana kvartalda jasaǵan. Keyininen bolsa eski qalanıń basqa rayonlarına ornalasqan. Altın Shahdin’ arqa aymag’inda da evreyler máhelleleri payda boldı. Evreyler dástúriy túrde xalıq aralıq sawda-satıqta dáldalshılıq etken, bank jumısında zárúrli orın iyelegen [40].
Istanbulda Egipet hám Siriyadan kelip shiqqqan arablar da kóp bolǵan. Bul jerde musilman bolǵan albanlar da jasag’an. Tu’rk paytaxtında sonıń menen birge, serblar, valaxlar, gruzinlar, abxazlar, parsılar, lolılar (tsigan) da jasaǵan. Bul jerde Orta Jer teńizi boyi hám Jaqın Shıǵıstaǵı derlik barlıq xalıqlardıń wákillerin ushıratıw múmkin edi. Tu’rk paytaxtında evropalılar - italyanlar, francuzlar, gollandlar hám inglizler de ádewir ko’p bolıp, olar tiykarinan sawda-satıq, shıpakerlik yamasa apteka jumısı menen shuǵıllanıǵan. Evropalılardı Istanbulda ádetde «franklar» dep ataǵan, bul at astında Batıs Evropanıń túrli mámleketlerinen kelip Istanbulda ornalasip alǵanlar názerde tutılǵan. Istanbuldin’ musilman hám musilman bolmanǵan xalqı haqqındaǵı maǵlıwmatlardi aytip o'tetug'in bolsaq misali: 1478-jılda qalada 58, 11% musilmanlar hám 41, 89% musilman bolmaǵanlar jasaytug’in edi. 1520-1530- jıllarda bul koefficient derlik tap sonday bolǵan : musilmanlar 58, 3%, musilman bolmaǵanlar 41, 7%. Sayaxatshılar tap sonday koefficientti XVII asirde de baqlag’anin jazıp qaldırǵan. Keltirilgen maǵlıwmatlardan kórinip turıptı, Istanbul Usmaniyler imperiyasindag’i basqa qalalardan xalqınin’ quramı tárepinen parq etken, sebebi basqa qalalarda musilman bolmaǵan xalıq kemshilikti qurag’an [40].
XV ásirdiń ekinshi yarımında tu’rk sultanları birqansha qaǵıydalardı ornatti, olarǵa kóre greklar, armanlar hám evreylerge tiyisli bolǵan diniy hám ayırım puqaralıq jumısları menen (neke hám ajırasıw, múlkshilik dawlar hám basqa máseleler) olardıń diniy jámáátleri shuǵıllanıwı belgilep qoyildi. Bul jámáát basshıları arqalı sultan hámeldarları musilman bolmaǵan xalıqtan túrli salıqlar hám tólewlerdi jıynap alǵan. Grek-pravoslav hám armyan-grigorian jámáátleriniń patriarxlari, hám de evreyler komandasınıń basshilari sultan hám musilman bolmaǵan xalıq arasındaǵı dáldalshı waziypasin atqarg’an. Sultanlar jámáátler basshılarına qayırqomlıq kórsetken, olarǵa qa’wimde sadıqlıq hám boysınıw ruwxin saqlap turıwi ushın aqsha to’lep turg’an. Osmaniyler imperiyasinda jasap atırǵan musilman xalıqlarına basqarıw yamasa áskeriy lawazımlarda islew qadaǵan etilgen edi. Sol sebepli Istanbuldag’i kópshilik musilman xalıq ádetde ónermentshilik yamasa sawda-satıq menen shuǵıllanǵan. Tek bay shańaraqlardan kelip shıqqan ayırım grekler bunday esaptan tısqarı edi. [23, 339 -b. ].
Sultan rezidenciyası imperiya siyasiy hám basqarıwiniń orayı bolǵan. Barlıq mámleketlik jumısları Tapkapa saray kompleksi aymaǵında sheshilgen. Hákimiyattı maksimal túrde oraylastırıwǵa u’lken itibar berilgen sonliqtan, barlıq tiykarǵı mámleket sho’lkemler sultan rezidenciyası aymaǵında yamasa onıń janında jaylasqan edi. Bunıń menen sultanniń shaxsı imperiyadag’i pútkil húkimet oshag’i ekenligi, joqari hámeldarlar da, sultan qa’lewlerin a’melge asiratug’inlig’in sáwlelendirgen. Tapkapanin’ birinshi háwlisinde finans hám arxiv basqarması, teńge basip shig’ariw ustaxanasi, diniy mekemege berilgen mal-múlk basqarması - Arsenal jaylasqan edi. Ekinshi háwlinde sultan qasındaǵı máslahát keńesi - Toplam, sultan diywanxanası hám mámleket ǵáziynesi jaylasqan edi. Úshinshi háwlide sultandıń jeke rezidenciyası, háremi hám jeke ǵáziynesi jaylasqan edi. XVII ásir ortalarınanda Tapkapa janında júzege kelgen saraylardan biri ullı wa’zirdin’ turaqlı rezidenciyası edi. Tapkapag’a jaqin jerde yanicharlar korpusınıń kazarmalari qurılǵan edi. Onda ádetde 10 mıńnan tap 12 mıńǵa shekem yanicharlar jaylastırılǵan.
Sultan musilman bolmag’anlarg’a qarsı muqaddes urısda barlıq islam jawıngerleriniń joqarı jolbasshısı hám bas komandiri esaplanǵanı ushın, tu’rk sultanlarınıń taxtqa shıǵıw dástúri “belge semser tag’iw” ádeti atqarılg’an. Usı ayriqsha taj kiygiziw dástúrine barmastan burin, jańa sultan Altın Shah bug’azı qirǵaǵinda jaylasqan Eyyuba meshitine barg’an. Bul meshitte shayıq jańa sultan beline tillerde dástan bolǵan Usmannin’ semseri menen siyliqlang’an. Óz sarayına qaytıp kelgen sultan yanicharlar kazarmalari janında dástúriy ishimlikten bir kese ishken. Ishimlikti ol joqarı yanicharlar komandirlerinen birewiniń qolınan alg’an. Iship bolǵannan keyin keseni altin teńgeler menen toltirg’an hám yanicharlardin’ “kápirlerge” qarsı gúresiwge mudam tayın ekenliginen isenip, sultan yanicharlarg’a óz qayırqomlig’in kórsetken Sultannıń jeke ǵáziynesi, mámleket ǵáziynesinen ayrıqsha bolıp esaplang’an. Ol turaqlı túrde túrli jollar hám usıllar menen – Dunaydag’i vassal knyazliklar hám diniy orinlarg’a berilgen mal-múlk mákemelerinnen alınatuǵın dáramatlar ha’m ha’r qiyli sıylıqlar menen toltırilip turılǵan. Sultan sarayın támiyinlew ushın úlken qarji sariplang’an. Saray xızmetshileri bir neshe mıń bolǵan. Saray kompleksinde 10 nan artıq adam jasap, awqatlang’an. Bular arasında saraydin’ belgili adamları, sultan hayalları hám kánizekleri, hárem aǵaları, xızmetshiler kirgen. Ásirese saray belgili adamları sanı júdá kóp bolǵan. Bul jerde tek ǵana ádettegi saray hámeldarları - dasturxanshı hám giltshi, an’shilar, bas saray munajjimi, postın hám sa’lle saqlawshı, hám ha’tteki sultan totıqusi hám búlbilin qorǵawshılar da bar edi.Musilman dástúrına uyqas túrde sultan sarayında er adamlar hám hayal adamlar bo’lek jasag’an. Er adamlar saray yarımında tiykarinan sultannıń bólmesi hám qabılxanasi, rásmiy bólmelerde jaylasqan. Hayallar bolsa háremde jaylasqan. Saraydıń bul bólegi mudamı qara ta’nli hárem xızmetkerleri tárepinen qorǵalg’an. Olardıń baslıǵı “qızlar aǵasi” ataǵına iye edi hám saray ishinde joqarı hámeldarlardan biri esaplang’an. Ol tekǵana hárem turmısındaǵı barlıq islerdi basqarg’an ha’m sultandıń jeke ǵáziynesine de qarap turg’an. Sonıń menen birge, ol Mekke hám Madinadag’i diniy mekemege berilgen mal-mu’lklerdi de basqarg’an. Qara ta’nli hárem xızmetkerleriniń baslıǵı, yaǵnıy qızlar aǵası sultanǵa jaqınlastırılgan shaxs bolıp, onıń isenimin qazanǵan hám úlken huqıqlarǵa iye bolǵan. Waqıt ótiwi menen bul shaxstıń tásiri oǵada kúsheydi, ha’tteki onıń pikiri imperiyadag’i eń zárúrli islerdi sheshiwde sheshiwshi áhmiyetke iye boldi. Bir qatar u’lken lawazim iyeleri qaratanli qızlar aǵasinin’ máslaháti sebepli óz hámelinen azat etilgen. Ayrım waqıtlarda bolsa qızlar aǵasinin’ ózi de sultan ǵázebine dus kelgen.
Háremdegi eń birinshi shaxs sultannıń anası (valide-sultan ) bolǵan. Sultandıń anası o’liminen son’ sultannıń eń úlken hayalı valide-sultan bolǵan. Ol siyasiy jumıslarda da úlken rol oynaǵan. Ulıwma alǵanda hárem mudamı saraydaǵı til biriktiriwshiliktin’ jıynalǵan jeri esaplanǵan. Tek g’ana joqarı hámeldarlarǵa g’ana emes sultannıń ózine qarsı qaratılǵan ko’plegen til biriktiriwshilikler hárem diywalları arasında baslanǵan hám uyımlastırılǵan. Bayazid II hu’kimranlig’i da’wirinde qabil etilgen nizamg’a ko’re qurallang’an shaxslardin’ sultan aldina jaqinlasiwi qadag’an etilgen. Mexmet II miyrasxorlari da’wirinde bolsa sultan aldina tek g’ana oni qolinan uslap alg’an a’skerler qadag’alawinda g’ana kiriw mu’mkin bolg’an. Sultannin’ za’harleniwin aldin aliw maqsetindede ha’r qiyli ilajlar a’melge asirilg’an. Sultan sarayındaǵı ko’rkem o’nerde hu’kimdar ullılıǵı, ku’sh qu’direti, dan’qlılıǵı tek o’z adamlarina ko’riniwi emes edi, ba’lki Usmaniyler imperiyasi diplomatik mu’nasebetler ornatǵan shet el mámleketlerinen kelgen elshi hám wákiller kózlerinde qu’diretin kórsetip turiwina itibar qaratilg’an. [40].
Sultan atınan mámleketti ullı wa’zir basqarip turg’an. Onıń rezidenciyasında eń zárúrli adminstrativlik, áskeriy, finanslıq hám xojalıq jumısları kórip shig’ilg’an ha’m sheshilgen. Diniy hákimiyattı ámelge asırıwdi sultan Shayh-ul islam moynına júklegen. Shayıq- ul islam imperiyanin’ joqarı musilman ruwxanıy shaxsı esaplang’an. Bul eki joqarı hámeldarlarǵa sultan dúnyalıq hám diniy hákimiyattı toliq bergen bolsa da, mámleketdegi ámeliy hákimiyat onıń jaqın belgili adamları qolında jıynalǵan edi. Saray turmısinıń quramalı jaǵdaylarında eń en’ a’hmiyetli roldi yanicharlar oynag’an. Yanicharlar korpusı bir neshe ju’z jilliqlar dawamında túrklerdiń turaqlı áskeriniń tiykarın qurap, sultan taxtinin’ eń bekkem tayanishlarinan biri esaplanǵan. Sultanlar yanicharlardi saqıylıq hám qayir-saqawatlılıq penen o’z ta’repinde uslap turiwg’a ha’reket etken. Atap aytqanda bir ádetke kóre, taxtqa shıǵıw waqtında sultan yanicharlarg’a sıylıq beriwi kerek edi. Bul ádet waqıt ótiwi menen sultanlardıń yanicharlar korpusına kórsetken qayir-saqawatinin’ kórinisi bolıp qaldı. Waqıt ótiwi menen yanicharlar pretorianlar gvardiyasiga uqsap ketiwdi.
|
| |
