|
I bap. Umsaniyler imperiyasinin’ payda boliwi ha’m a’skeriy atlanislari … … … … … … … … … … …
|
| bet | 8/18 | | Sana | 16.07.2024 | | Hajmi | 14,24 Mb. | | #267707 |
Bog'liq ROZA PQJ @023II BABQA JUWMAQ
Tu’rkiyada Usmaniyler mámleketi 1453-jılda Konstantinopol qalasın basıp alǵannan keyin imperiya dep atala basladı. Muxammad II 1450-1460-jıllarda Balkan yarım atawında, Dunay boyidag’i Serbiyanı, Bosniyanı, Gertsegovinanı hám Albaniyanı basip aldi. Balkan yarım atawı menen qońsılas bolǵan Valaxiya tu’rklerge g’arezli aymaqqa aylandi. 1470-jıllardıń ortalarında túrkler Qrimdi hám Tanu (Azov) qalasın basıp aldı. Sonin’ menen bir qatarda tu’rkler sol da’wirde Kishi Aziyada Trapezund qalasın, derlik pútkil Anatoliyadan tap Frot dáryasina deyingi aymaqlardi basip aldi. Biraq Muhammad II eki ret úlken áwmetsizilikke dus keldi: ol Belgraddi basıp ala almadı, túrkler onı 1456-jılda qamal etken bolsa da, maqsetine erise almadı ; sonıń menen birge, Rodos atawın da alalmadilar (1480-jili sa’tsizlikke ushiradi).
Muhammad II nıń aqlıǵı Salim I zamaninda (1512-1520) túrklerdiń basqinshiliqlari taǵı baslandı. Salim Iranǵa qarsı etken jen’isli urısında Kavkazarti mámleketlerinen Azerbayjandı, Armeniyanıń hám Gruziyanıń bir bólegin, Daǵiston hám Kurdistondi iyeledi. Keyinsheli Salim Siriya menen Egipetti 1517-jili basıp alıp, pútkil islam dúnyasınıń baslıǵı retinde ózine xalifa ataǵın aldı. Krit, Kipr hám Orta jer teńizdegi basqa jerlerin óz qolında saqlap qalıw ushın Venetsiya Tu’rkiya sultanına hár jılı úlken xiraj to’lep turıwǵa májbúr edi. Sulayman dáwirinde Tu’rkiya Evropa siyasatında kútá úlken rol oynadı. Sulayman sırt el sawdagerlerine jeńillikli sawda jarlıqların bere baslaǵan birinshi sultan edi. Sulayman óziniń nızamlar kompleksin («Nızamnomai Sulaymaniy»in) qaldırıp ketti. Bul nızamlarg’a 1566-jıl sánesi qoyılǵan. Usmaniyler imperiyasinin’ paytaxtı Istanbul qalası bolıp, orta ásirler dúnyasındaǵı eń úlken qalalardan biri esaplanǵan.
Túrklerdiń Konstantinopoldi basip aliwi Oraylıq hám Arqa Evropa ushın, sonday-aq, slavyan mámleketleri ushın da úlken siyasiy áhmiyetke iye boldı. Usmaniy tu’rk sultanları basqinshiliq etken kópden-kóp aymaqlardıń basqarıw dúzilisi Sulayman waqtında birdey formaǵa salindi. Pútkil imperiya 21 wálayatqa bo’lınıp, olar óz gezeginde 250 sanjaqqa bólingen. Hár bir wálayattıń basinda vali, yaǵnıy gubernator turg’an, sanjaq baslıǵı bolsa sanjaqbey dep atalg’an. Jańa shólkemlesken áskeriy-feodal imperiya áskeriy jumıslarǵa úlken itibar berdi.
XVI ásir baslarında Evropa hám Aziya tutasqan orında óziniń quramına Egipetten tartıp tap Ispaniyaǵa shekem barlıq arqa Afrika jaǵasın da kirgizgen oǵada úlken basqınshı mámlekettiń payda boliwi pútkil Evropanı túrklerdiń basip aliw qa’wipi astında qaldırdı. XVII ásirdiń ekinshi yarımında Tu’rkiyanıń Avstriyaǵa, Venetsiyaga hám Rossiyaǵa qarsı alıp barǵan urıslarında jeńiliske dus keliwi Usmaniyler imperiyasinin’’ ishki ahwalinin’ a’zziligi hám áskeriy tárepten qalaqlıǵın pútkil Evropaǵa kórsetken edi. Evropa mámleketleri arasındaǵı báseki, olardıń sultan menen spitim dúziwge umtılıwi arqali g’ana Tu’rkiya óziniń haqıyqıy siyasiy qu’dıretine ulıwma uyqas kelmeytuǵın keń aymaqta uzaq waqıtlarǵa shekem jasap turıw múmkinshiligine iye boldı. Evropanıń «ulli mámleketleri» (birinshi náwbette Angliya menen Franciya ) Tu’rkiya imperiyasin tamamlaw hám túrkler zulmi astındag’i slavyan xalıqları , Balkan yarım atawı menen Alding’i Aziyadaǵı basqa xalıqlardi azat etiw ornına, Tu’rkiyani o’z ta’sirinde saqlap turiwdi, ózleriniń yarım koloniyasına hám siyasatınıń quralına aylandırıwdı názerde tutıp, ekonomikalıq tárepten qalaq Tu’rkiya imperiyasin saqlap qalıwdı abzal kórdi.
|
| |
