|
-BAP. XV A’SIRDE USMANIYLER IMPERIYASINDAG’I SOCIALLIQ - SIYASIY HA’M EKONOMIKALIQ JAG’DAY
|
| bet | 6/18 | | Sana | 16.07.2024 | | Hajmi | 14,24 Mb. | | #267707 |
Bog'liq ROZA PQJ @0232-BAP. XV A’SIRDE USMANIYLER IMPERIYASINDAG’I SOCIALLIQ - SIYASIY HA’M EKONOMIKALIQ JAG’DAY
2. 1. Usmaniy túrklerdiń basqinshiliqlarinin’ dawam ettiriliwi
Bayaziddin’ ulları ortasında sultan taxti ushın qurallı gúres boldı. 1415-1418- jıllarda Kishi Aziyada (Anatoliyada) tu’rk dıyqanlarınıń kóterilisleri júz berdi. Bulardıń hámmesi túrkler itibarın Vizantiyadan shetke tarttı. Biraq Tu’rkiya mámleketiniń siyasiy daǵdarısı waqıtsha krizis edi. Tu’rkiyada qandayda bir mu’nasip jańa sırtqı dushpan joq edi. Vizantiya aldıng’i da’wirlerdegidey kúshsiz mámleket bolıp qalaberdi. XV ásirdiń 20 -jıllarında túrkler taǵı ahwalin on’lap aldı. Olardaǵı ishki jag’day turaqlasip basladi. Kishi Aziyalı diyqanlar háreketi bastirildi. Tu’rkiya áskeriy shólkemi kúsheydi, atap aytqanda, túrkler bul waqıtta ózleriniń áskeriy sistemalarına artilleriyani iske qosqan edi. Óz qarsilaslarin jeńgen sultan Murad II (1421-1451) 20-jıllardıń baslarında basqinshiliqlardi taǵı qaytadan basladı. 1422-jılda ol Konstantinopoldi úsh ret qamal qilsa da, onı iyeley almadi. [21, 114-115-b. ].
Vizantiya múlki tek Konstantinopol qalası hám oǵan tutasqan kishi okrug menen shegaralanǵan edi. Vizantiya húkimeti túrklerge qarsı Evropadan járdem izledi. Imperatorlar grek shirkewin papa hákimiyatina boysındiriwg’a tayın edi. 1439 -jılda Florenciya saborinda papa hákimiyati astında arqa hám batıs shirkewler birlespesi du’zilgenligi daǵaza etildi. Biraq greklerdin’ ózleri birlespege keskin qarsılıq kórsetti. Grek flotınıń baslıǵı Luka Notara, Konstantinopolda papa bas kiyiminen kóre, tu’rk sa’llesin kóriwdi joqari kóremen, dep áshkara aytqan edi. Usınıń sebebinen onıń pikirine joqarı siyasiy toparlari da, tómen grek xalıq kópshiligi de kóp qosılǵan edi. Grek xalıqinin’ kópshiligi krest júrislerine, Latin imperiyasi zamanlarınan baslap Batıs Evropa feodallarına jerkenish kózi menen qarag’an [23, 93-b. ].
1444-jılda túrklerge qarsı jańa krest júrisi sho’lkemlestirilip, ol jaǵdayda polyaklar, chexlar, vengrlar, nemislar, francuzlar hám basqa Batıs evropa ricarlari qatnasqan. Biraq atanaqshilardin’ bul saparǵı júrisi de áwmetsiz bolıp shıqtı. Varna janındaǵı urisda (1444- jıl 10- noyabr) ricarlar ku’l-talqan etildi. Sonıń ózi menen Konstantinopol qulawi aldınan sheship qoyılg’an edi. Konstantinopol 1453-jıl 29-mayda quladi. Sońǵı Vizantiya imperatori Konstantin XI (1448-1453) edi. Sultan Murad II dıń taxt miyrasxorı - sultan Muhammad (Mehmed II) (1451-1481) Konstantinopoldi jawlap aldi. Konstantin XI qol astindag’i áskeriy kúshler 10 mıńnan kemrek kisi bolıp, bul kúshler de jallang’an a’skerlerden, kóbirek genuyali a’skerlerden shólkemlesken edi. Mehmeddin’ 200 mıń askeri bolıp, onıń 15 mıńın saylanǵan yanicharlar quraytug’in edi. Konstantinopol qamalı eki ay dawam etti. Qamalda qalǵanlar teńiz arqalı bir qansha waqıt jardem áskerleri, qural-jaraq hám azıq-awqat alıp turdi. Imperator Konstantin óltirildi, qala qorǵawshılarınıń kóbisi qirip taslandı. Basqinshilar Vizantiya paytaxtın ayawsiz taladi. Biraq Konstantinopoldi Tu’rkiya imperiyasinin’ paytaxtı qiliwg’a buyriq berilgeni ushın, sultan qala ımaratlarına zıyan jetkezilmesin, dep buyrıq berdi. Yustinian zamaninan qalǵan ataqlı estelik, yaǵnıy Awliye Sofiya sabori saqlap qalindi, biraq keyin ol «Awliye Sofiya» atı astında sultanniń tiykarǵı meshitine aylantırildi. Konstantinopol jańa at - Istanbul (Istanbul, Stambul) atın aldı [27, 359 -b. ].
Nátiyjede eski Rim qulag’annan keyin, aradan mıń jıl ótkennen, ekinshi (Jańa Rim), yaǵnıy Konstantinopol da quladi. Konstantinopoldi iyelewdin’ ekonomikalıq hám siyasiy aqıbetleri haqqında sóz etkende, sonı aytıp ótiw kerek, Vizantiyaninin’ túrkler tárepinen basip aliniwi Evropa xalıqları ushın oǵada úlken aqıbetlerge sebep boldı. Konstantinopoldin’ qulawi menen Levantiyadag’i sawda-satıq jumısları to’menlep ketti. Túrkler basıp alǵan mámleketlerdin’ menen sawda-satıq qılıw sha’rayatları keskin jamanlasdı. Túrkler Aziyalı hám Evropalı sawdagerlerden kútá úlken aqsha o’ndirip alatuǵın boldı. Sawda jolları qáwipli bolıp qaldı. Túrklerdiń toqtawsiz alıp barǵan urısları Orta Jer teńizi boyında sawda-satıq jumısların alip barıw múmkinshiliginen ayirdi. Bunnan soni kóremiz, tu’rk basqinshilig’i Evropalı sawdagerlerdi hám teńizshilerdi Tu’rkiya múlkinen shetlep ótip, Shıǵısqa, Indiyaǵa baratuǵın jańa teńiz jolların izlep tabıw háreketin kúsheyttirdi. Túrklerdiń Konstantinopolg’a basqinshiliq etiwi Oraylıq hám Arqa Evropa ushın, sonday-aq, slavyan mámleketleri ushın da ásirese úlken siyasiy áhmiyetke iye boldı. XVI asirde Tu’rkiya Polsha, Shexiya, Vengriya, Avstriya, Ukrainaǵa qarsı agressiya siyasatin alip bardi. Túrkler 1526-jılda Moxach janındaǵı urisda Batıs Evropa krestshileri ústinen erisken jańa jen’isinen keyin, Tu’rkiya Vengriyanıń úlken bir bólegin iyeledi hám Gabsburglardin’ múlkine tikkeley qa’wip-qa’ter saldı. Tu’rkiya salǵan qawip-qater, sońıında, Gabsburglar basshılıǵında Orta Dunay boyında jasaǵan xalıqlardan ibarat kóp milletli Avstriya mámleketiniń payda bolıwına múmkinshilik berdi. Biraq túrkler Batıs Evropaǵa da málim dárejede qáwip salıp atır edi [25, 74-b. ].
XVI ásir baslarında Evropa hám Aziya tutasqan orında óziniń quramına Egipetten tartıp tap Ispaniyaǵa shekem barlıq arqa Afrika jaǵasın da kirgizgen oǵada úlken basqınshı mámlekettiń payda bolıwı pútkil Evropanı túrklerdiń bastırıp kiriw qa’wpi astında qaldırdı. Biraq Evropa Tu’rkiya máselesinde bir pikirge kelalmadi. Evropa mámleketleriniń bir bólegi túrkler tárepine ótti. Bazida Batıs Evropa húkimetleri, Evropadaǵı óz qarsilaslari menen bolǵan basqa mámleketliklerge qarsı gúresde Tu’rkiya imperiyasina jańa awqamshi maydanǵa keldi, dep qaradi. Evropada áwele Frantsiya Tu’rkiya máselesinde áne sonday dos poziciyanı iyeledi, sebebi Frantsiya Gabsburglarga qarsı gúresde Tu’rkiya sıyaqlı bir awqamshig’a mútáj edi. XVI ásirdiń ekinshi yarımında Jaqın Shıǵıs bazarların basıp alıwǵa umtılıp atırǵan Angliya da Tu’rkiya menen jaqınlasdı.
Tu’rkiya imperiyasi 1453- jılda Konstantinopol qalasın basıp alǵannan keyin ja’nede ken’eye basladı. Muhammad II XV a’sirdin’ 50-60-jıllarinda Balkan yarım atawında Dunay boyındaǵı Serbiyanı, Bosniyanı, Gertsegovinanı hám Albaniyanı basip aldi. Sonı atap ótiw kerek, túrkler Albaniyanı eki ret: da’slep 1440-jıl basında, ekinshi márte 1468 -jılda basip aldi. Eki basqinshiliq ortasındag’i ótken dáwirde alban xalqi óz ǵárezsizligi ushın tinbay qaharmanlarsha gúres alıp bardı. 1443-jılda albanlardin’ jolbasshısı Georg Kastriot (Iskandarbek) túrklerge qarsı gúres bayraǵın kóterip shıqtı. Kóterilistiń orayı Kruya qalası edi. Kastriot 25 jil Albaniyanıń ǵárezsizligin saqlap turdi. Onıń apatınan keyin, albanlardin’ basqa jolbasshıları ortasında baslanǵan óz-ara daw-jánjeller nátiyjesinde túrkler bul mámleketti birotala basip aldi [14, 88-b. ].
1470-jıllar baslarında Balkan yarım atawı menen qońsılas bolǵan Valaxiya vassal ǵárezli etip qoyıldı. 70-jıllardıń ortalarında túrkler Qrimni hám Tanu (Azov) qalasın basıp aldı. Shama menen sol waqıtlarda túrkler Kishi Aziyada Trapezund qalasın, derlik pútkil Anatoliyadan tap Frot dáryasina deyin basip aldi. Biraq Muhammad II eki ret úlken áwmetsizlikke de dus keldi. Ol Belgradni basıp ala almadı, túrkler onı 1456-jılda qamal etken bolsa da, maqsetlerine erise almadı sonıń menen birge, Rodos atawın da alalmadi, 1480-jilg’i qamal áwmetsiz boldı.
Muhammad II dıń aqlıǵı Selim I zamaninda (1512-1520) túrklerdiń basqinshiliqlari taǵı baslandı. Selim Iranǵa qarsı etken jeńisli urıslarinda Kavkazarti mámleketlerinen A’zerbayjandı, Armeniya hám Gruziyanıń bir bólegin, Daǵistan hám Qurdistandi basip aldi. Keyinsheli Selim Siriya menen Egipetti (1517-jıl) basıp alıp, pútkil islam dúnyasınıń baslıǵı retinde ózine xalifa ataǵın aldı. Krit,Kipr hám Orta teńizdegi basqa jerlerdi óz qolında saqlap qalıw ushın Veneciya Tu’rkiya sultanına hár jılı úlken xiraj to’lep turıwǵa májbúr edi. Sultan Sulayman I Nızamlı dáwirinde (1520 -1566 ) Usmaniyler imperiyasi oǵada úlken qu’dıretke eristi. Sulayman patshalıq ete baslawı menen, Belgrad hám Radosdi basıp aldı. Sonnan keyin ol 1526-jılda Moxach janında jen’iske eristi bul jerde túrkler,chex hám vengerlarning birlesken armiyasın jen’gen edi. Vengriyanıń úlken bólegi Tu’rkiya wálayatı bolıp qaldı. 1529-jılda Sulayman Venanı qamal etti, biraq onı alalmadi. Iranǵa qarsı taǵı baslanıp ketken urısda Sulayman Baǵdad penen birge Mesopotamiyani iyeledi. Usınıń menen bir waqıtta túrkler Arqa Afrika boylap batıs tárepke jıljıp bardi. Olar Tripoli menen Jazairdi basıp aldı. Úsh kontinentte jaylasqan XVI ásir Usmaniyler imperiyasi ilgeri Vizantiya imperiyasi menen Arab xalifalig’ina qaraslı bolǵan jerlerdiń hámmesin óz qol astında birlestirdi. Orta teńizdiń úlken bólegi, Qızıl teńiz, Parsı qoltiǵi da sultan qolında edi. Sultan hár túrlı hindi rojalarinin’ portugal kolonizatorlarǵa qarsı alıp barǵan gúreslerine qáwenderlik etken.
Sulayman dáwirinde Tu’rkiya Evropa siyasatında úlken rol oynadı. Fransuz patshası Frantsisk I Gabsburglarg’a qarsı Sulayman menen birlespe du’zdi. 1529- jılda Sulaymannin’ Avstriyaǵa etken júrisi Gabsburglardin’ Valuag’a qarsı alıp barǵan urısinıń bir tayanishi edi. Sulayman sırt elli sawdagerlerge jeńillikli sawda jarlıqları (kapitulyaciyalar) bere baslaǵan birinshi sultan edi. 1535-jılda ol fransuz sawdagerlerine tu’rk suwinda sheklewlersiz baylanis, Tu’rkiyanıń hámme portlarında, azǵantay baj tólew (5%) shárti menen biymálel sawda etiw huqıqın berdi [20, 365 b. ].
Tu’rk sultanları basqinshiliq etken kópden-kóp aymaqlardıń basqarıw dúzilisi Sulayman waqtında birdey formaǵa salindi. Pútkil imperiya 21 wálayatqa bolınıp, olar óz gezeginde 250 sanjaqqa bólindi. Hár bir wálayattıń basinda vali, yaǵnıy gubernator turar, sanjaq baslıǵı bolsa sanjaqbey dep atalatug’in edi. Jańa shólkemlesken áskeriy-feodal imperiya áskeriy jumıslarǵa úlken itibar berdi. Sulayman tu’rk áskerleriniń yanicharlar dep atalǵan jeńillikli bólegin tártipke salǵan arnawlı parlament du’zdi. Yanicharlarning sanı 12 mıńnan 20 mıńǵa jetkizilgen edi. Olar úzliksiz tu’rde úlken is haqı alıp turatug’in edi. Tu’rkiyanıń tiykarǵı áskeriy kúshin feodallar la’shkerinen shólkemlesken. Jer iyeleri sultan shaqırǵan waqitta u’lken muǵdardaǵı qurallı diyqanları menen birgelikte a’skeriy júriske qatnasıw ushın jetip keliwi kerek edi. Nátiyjede toplanatuǵın áskerdiń sanı 250 mıń adamg’a jetken [14, 79 -80 b. ].
Tu’rk diyqanları mámleketke salıq tólew menen birge óz pomeshiklerine jer hám suw haqi, jay, sharwa, digirman haqi hám basqada sol sıyaqlı salıqlar tólewi kerek edi. XVI asirde tu’rk diyqanlarınıń jaǵdayı jamanlastı. Tu’rk diyqanlarınıń jaǵdayı qanshelli salmaqli bolǵan bolsa, diniy isenimi tárepinen xristianlarg’a tiyisli bolıp, basqinshiliq etilgen jergilikli xalıqtıń jaǵdayı odan da awir edi. Serblar, greklar, bolgarlar, valaxlar (ruminlar) hám musilman bolmag’anlar musilmanlarǵa qaraǵanda mámleketke eki ese kóbirek salıq tólewge májbúr edi. Olar mal-múlkiniń qol qatilmaslig’in pútkilley támiyinley almaytug’in edi, ózleri de mudami tu’rk basshiları hám áskerleriniń ózbasimshalig’inan hám zulimlig’ınan azap shekken. Diniy súwretlewge ruxsat beriler eken, onıń ushın xristian xalqınan taǵı qosımsha túrde salıqlar aling’an. Musilman bolmag’anlar narazılıq bildirse, olar ústine jaza ekspediciyaları jiberilgen jáne bul ekspediciyalar tınısh xalıqtı talaytug’in ha’m óltiretug’in edi. Balkan yarım atawındaǵı xalıqlar túrkler basqinshilig’i nátiyjesinde qanday da bir jasalma tosıq menen pútkil Evropadan ajıratılǵanınan túrkler zulmi sharayatında júdá aste rawajlanıp bardi. Sawda-satıq jumısları tar sheńberde alıp barıldı hám tek jergilikli xarakterde edi. Sanaat júdá a’ste rawajlandi. Balkan yarımatawı xalıqları (kóbisi slavyan xalıqları ) túrkler basqinshilig’i nátiyjesinde bul xalıqlardıń júz jıllar dawam etken táǵdiri sol halinda, awıl xojalıq texnikası tómenligishe qalaberdi, bir qatar wálayatlarda natural xojalıq húkimran bolıp keldi, krepostnoylıq mu’nasebetleri saqlanıp qaldı. [14, 84-b. ].
Túrkler zulmina qarsı málim xalıqlar tárepinen alıp barılǵan gúrestiń taǵı bir forması - ayırım orınlarda, kóbinese eń iri qala punktlerinde tez-tez til biriktiriwshilikler hám kóterilis qılıwǵa bolǵan urınıslardan ibarat boldı. Ádette bul ha’reketler shetten bolatuǵın ja’rdemge, yaǵnıy Evropadaǵı qandayda bir mámlekettiń ja’rdeminen u’mitlener edi edi. Avstriya áskerleriniń ja’rdeminen isengen 1594-jilg’i Banata serblarinin’ kóterilisi áne sonday eń dáslepki kóterilislerden biri boldı. 1598-jılda Ekinshi Balkan saltanatinin’ paytaxtı Tirnovoda túrklerge qarsı úlken kóterilis bolıp ótti. Bul kóteriliske Tirnovo mitropoliti Dionisiy hám basqa ayırım ataqlı bolgar boyarlari basshılıq etti. Kóterilis qońsılas Transilvaniya hám Valaxiya feodalları tárepinen ja’rdem alıwg’a isenip kóterilgen edi. Biraq 1594-jilg’i Banata kóterilisi de, 1598-jilg’i Tirnovo kóterilisi de jeterli tayarlanbag’an bolıp, áwmetsizlikke ushiradi [19, 43-44 b. ].
XVII ásirdiń baslarında ayırım tu’rk áskerlerin u’lken shig’ing’a ushiratqan serblar hám chernogoriyalilar (1603-jıldaǵı Kris qalası aymaǵındaǵı serblar kóterilisi, 1604-jilg’i chernogoriyalilar háreketi) bazida jen’iske eristi .
Túrklerge qarsı gúres dawaminda slavyan mámleketleriniń patriotları bir dindegi hám aǵayın bolǵan xalıq - orıslar ja’rdemine barǵan sayın kóbirek úmitlene basladı. XVI - XVII ásirlerde orıs mámleketi qu’dıretiniń ósiwi bul umitti ásirese ku’sheytti. Balkandag’i japa shekken xalıqlar arasında «dyado Ivan» (yaǵnıy Ivan baba ) haqqında a’psana payda boldı. Bul obrazda olar ózlerin túrklerdiń zulminan azat etetuǵın orıs xalqi hám kúshli Orıs mámleketin sáwlelendirgen. [16,169-b].
Evropalılar menen bolǵan urıslarda túrkler birinshi ret 1571-jılda Lepanto janında úlken jeńiliske ushiradi. Bul jerde túrklerdiń kútá úlken flotın Ispaniya, Veneciya hám Rim papasinin’ birlesken flotı jen’gen edi. Tu’rkiya veneciyalilardan Kipr atawın tartıp alǵan edi. Biraq bul jeńilis mámlekettiń ishki jaǵdayına qattı tásir etdi. XVI ásirdiń 70-80-90-jıllarında Tu’rkiya keskin sociallıq-siyasiy krizistı basınan keshirdi. Mámlekette salıqlardin’ artiwi hám feodal tólemlerdiń kóbeygenligi sebepli diyqanlardıń bir neshe kóterilisi bolıp ótti. 1591-jılda kópshilik wálayatlar sultan Murad III ge (1574-1595) qarsı bas kóterdi. Mehmed III patshalıq etken dáwirde (1595-1603) mudam xalıq kóterilisleri, áskeriyler hám yanicharlardin’ qozǵalańları bolıp turdi. Nátiyjede sarayda bolıp ótken awdarispaqlardin’ birinde sultandıń ózi de óltirildi [18, 363-364 b. ].
XVII ásir baslarında Tu’rkiya Iranǵa qarsı gúresde bir qansha shig’ing’a ushiradi. Iran shahi Abbos I A’zerbaydjandı, Armeniyanı, Arqa Gruziyanı, Qurdistandi, sonıń menen birge, Sáykesul hám Baǵdad qalaları menen Mesopotamiyani basıp aldı. 1619-jılda Istanbulda tu’rk sultanı Kavkazarti hám Mesopotamiyadag’i derlik hámme jerlerdiń qoldan ketkenligin tán alıwǵa májbúr boldı. Bul jerlerdin’ bir bólegi 1639-jılda qaytarıp alındı. Biraq buǵan Tu’rkiyanıń ózi kúsheygenligi emes, bálki kóbirek Irannıń a’zzileskeni sebep boldi. Rossiya menen Tu’rkiya ortasında birinshi soqlig’ilisiw XVI ásirdiń ekinshi yarımıday-aq bolǵan edi. Sultan húkimeti Tanu (Azov) ni basıp alǵannan keyin Astraxandi da basıp alajaq edi. Sultan húkimeti bul jerden Kaspiy teńizi boylap Iranǵa qarsı ásker tartıp barıwdı rejelestirgen edi. Biraq túrklerdiń qamalına Astraxan shıdam berdi (1568 jıl ). Túrkler úlken shıǵınlar berip sheginiwge májbúr boldı [29, 72-73 b. ].
|
| |
