26
2.BOB.MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR PSIXOLOGIYASI
2.1.Bolalarni maktabdagi ta’lim jarayoniga psixik jihatdan tayyorlash
Bolaning maktabga tayyorgarligining psixologik xususiyatlari kattta ahamiyat
kasb etadi.Maktabga borish bolalarning hayotida juda katta voqeadir. Maktab hayoti
bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi. Maktab davrida bolalarning asosiy
faoliyatlari o‘zgaradi. Endi bolalarning asosiy faoliyatlari, vazifasi va ijtimoiy
burchi o‘qish bo‘lib qoladi.6-7 yoshli bolalar uchun yangi faoliyat bo‘lgan o‘qish
ulardan yangi sifat, xususiyatlarga ega bo‘lishlarini talab etadi. O‘qish faoliyati
uchun bolalarda barqaror diqqat, o‘tkir zehn, mustaqillik, ishchanlik va batartiblik
xislatlari bo‘lishi kerak.
Bog‘chadan
maktabga
o‘tishlari natijasida kattalar bilan bo‘lgan
munosabatlarida ham birmuncha o‘zgarish yuz beradi. Bolalarning maktabga
o‘tishlari, ularning yaslidan bog‘chaga o‘tishlariga qaraganda murakkab bosqichdir.
Shuni ham nazarda tutish kerakki, bola maktabga o‘tishi bilan uning ijtimoiy
holatida ham o‘zgarish ro‘y beradi. Chunonchi maktab yoshiga yaqinlashgan bolalar
bog‘chada "katta" deb hisoblanar edilar. Maktabga o‘tgach, ular yana «eng
kichkinalar» qatoriga tushib qoladilar.Bolalarning maktabga o‘tishlari bilan yuzaga
keladigan ana shunday jiddiy o‘zgarishlarni nazarda tutib, ularni maktabdagi yangi
hayotra har tomonlama tayyorlash kerak.Bolalar bog‘chasining asosiy vazifalaridan
biri bolalarga har tomonlama tarbiya berish, ularniig taraqqiyot darajalarini
maktabda o‘qiy oladigan qilishdan iboratdir. Bu esa o‘z navbatida maktabdagi
o‘qitish ishlari bilan bog‘chadagi ta’lim-tarbiya ishlari o‘ptasida ma’lum izchillik
bo‘lishini talab qiladi.Bog‘chada bolalarning jismoniy jihatdan o‘sishlariga
qanchalik e’tibor berilsa, ularning aqliy va ahloqiy o‘sishlariga ham shunchalik
e’tibor beriladi. Ularning maktabga chiqishlari doimo nazarda tutilib, o‘tkaziladigan
turli didaktik mashg‘ulotlarda bolalarning idroklari, tasavvur va xotiralari, xayol
hamda tafakkurlari, irodalari tizimili tarzda taraqqiy ettirib boriladi.Bolaning
maktabga tayyorgarligining psixologik xususiyatlari Maktabga borish bolalarning
hayotida juda katta voqeadir. Maktab hayoti bolalarga yangi bir dunyoni ochib
27
beradi. Maktab davrida bolalarning asosiy faoliyatlari o‘zgaradi. Endi bolalarning
asosiy faoliyatlari, vazifasi va ijtimoiy burchi o‘qish bo‘lib qoladi.
6-7 yoshli bolalar uchun yangi faoliyat bo‘lgan o‘qish ulardan yangi sifat,
xususiyatlarga ega bo‘lishlarini talab etadi. O‘qish faoliyati uchun bolalarda
barqaror diqqat, o‘tkir zehn, mustaqillik, ishchanlik va batartiblik xislatlari bo‘lishi
kerak. Bog‘chadan maktabga o‘tishlari natijasida kattalar bilan bo‘lgan
munosabatlarida ham birmuncha o‘zgarish yuz beradi. Bolalarning maktabga
o‘tishlari, ularning yaslidan bog‘chaga o‘tishlariga qaraganda murakkab bosqichdir.
Shuni ham nazarda tutish kerakki, bola maktabga o‘tishi bilan uning ijtimoiy
holatida ham o‘zgarish ro‘y beradi.
Chunonchi maktab yoshiga yaqinlashgan bolalar bog‘chada "katta" deb
hisoblanar edilar. Maktabga o‘tgach, ular yana «eng kichkinalar» qatoriga tushib
qoladilar.Bolalarning maktabga o‘tishlari bilan yuzaga keladigan ana shunday
jiddiy o‘zgarishlarni nazarda tutib, ularni maktabdagi yangi hayotra har tomonlama
tayyorlash kerak.Bolalar bog‘chasining asosiy vazifalaridan biri bolalarga har
tomonlama tarbiya berish, ularniig taraqqiyot darajalarini maktabda o‘qiy oladigan
qilishdan iboratdir. Bu esa o‘z navbatida maktabdagi o‘qitish ishlari bilan
bog‘chadagi ta’lim-tarbiya ishlari o‘ptasida ma’lum izchillik bo‘lishini talab
qiladi.Bog‘chada bolalarning jismoniy jihatdan o‘sishlariga qanchalik e’tibor
berilsa, ularning aqliy va ahloqiy o‘sishlariga ham shunchalik e’tibor beriladi.
Ularning maktabga chiqishlari doimo nazarda tutilib, o‘tkaziladigan turli didaktik
mashg‘ulotlarda bolalarning idroklari, tasavvur va xotiralari, xayol hamda
tafakkurlari, irodalari tizimili tarzda taraqqiy ettirib boriladi.Bolalarni maktabdagi
o‘qish jarayoniga tayyorlashda ularning nytqini o‘stirish juda zarur shartlardan
biridir. Shuning uchun katta guruh bolalarini maktabdagi o‘qishga tayyorlashda o‘z
ona tillarini yaxshi o‘pganishlariga, ya’ni so‘z boyligini orttirishga, to‘g‘ri talaffuz
va to‘la hamda to‘g‘ri jumla tuza olishlariga ahamiyat berish kerak. Bolalarning
tashqi olam haqidagi tasavvurlarini kengaytirish, boyitish ishlari ular nutqini
o‘stirish asosida olib borilishi kerak.
28
Shu narsa diqqatga sazovorki, hamma bog‘chalardagi maktab yoshiga to‘lgan
bolalar maktabdagi o‘qishga bab-baravar tayyor bo‘lavermaydilar. Ayrim bolalar
maktabga kelgach, yangi sharoitga tez kirishib keta olmaydilar. Ularda o‘qish uchun
qandaydir bir xususiyat yetishmayotgandek ko‘pinadi. Bu o‘pinda shunday bir savol
tug‘iladi. Bolalarni qay paytda psixologik jihatdan maktabdagi o‘qishga tayyor deb
hisoblash mumkin.
Ayrim psixologlarning fikricha, bola maktabda o‘qishi uchun atrofdagi narsa
va hodisalarga doir anchagina tasavvurlarga ega bo‘lishi hamda ma’lum darajada
aqliy jihatdan o‘cran bo‘lishi lozim. Biroq u hayotda shynday voqealar uchraydiki,
anchagina tasavvur boyligiga ega bo‘lgan va hattoki yozish hamda o‘qishni
biladigan bolalar ham maktabdagi o‘qishga tayyor bo‘lmaydilar. Ular maktab va
o‘qituvchining talablarini bajara olmaydilar.
Aksincha, ayrim bolalar yetarli tasavvur boyligiga ega bo‘lmasalar ham,
maktabda o‘qib keta oladilar. Lekin, bundan maktabdagi o‘qish jarayoni uchun
ma’lum darajada aqliy jihatdan o‘cran bo‘lish maktabda dastlab o‘qib ketish uchun
eng zarur shartlardan biridir. Lekin bu bolaning o‘qishga tayyor ekanligini
aniqlashdagi hal qiluvchi omil emas, chunki bu yerda yosh masalasi ham mavjud.
Boshqa bir olimlar, bolaning o‘qishga tayyor ekanini aniqlashdagi asosiy narsa iroda
sifatlarining yetilganligidir, deydilar. Bu fikr bir yoqlamalikka yo‘l qo‘yishdan
boshqa narsa emas.
Yetti yoshga to‘lish davri bolalikning tugash davriga to‘g‘ri keladi. Xuddi ana
shu davrdan boshlab bolalarda o‘z-o‘zini anglash tarkib topa boshlaydi. Shuning
uchun bolalarning yetti yoshga to‘lgan davridan boshlab tizimli sur’atda o‘qitishga
o‘tish maqsadga muvofiqdir. K.D.Ushinskiyning fikricha bolaning maktabdagi
o‘qish faoliyatiga tayyorligi ayrim psixik jarayonlarning taraqqiyot darajasi bilan
emas balki bola shaxsining umumiy taraqqiyot darajasi bilan aniqlanadi.Ta’limga
psixologik tayyorgarlik deganda bolaning ob’ektiv va sub’ektiv jihatdan maktab
talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga avval psixologik jihatdan
tayyorlanadi. Binobarin, uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi.
29
Shu yoshdagi bola idrokining o‘tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi o‘zining
qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrihohligi, ishonuvchanligi, tafakkurning yaqqolligi
bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan
bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror bo‘ladi. Bola diqqatining
xususiyatlari rolli va syujetli o‘yinlarda rasm chizish va qurish yasash
mashg‘ulotlarida loy hamda plastilindan o‘yinchoqlar tayyorlashda o‘zgalar nutqini
idrok qilish va tushunishda matematik amallarni yechishda hikoya tinglash va
tuzishda ko‘rinadi. Bola o‘z diqqatini muayyan ob’ektga to‘plashga intiladi. Uning
xotirasi qiziqarli ajobiy g‘aroyib kishini taajjubga soladigan ma’lumot va hodisalarni
puxta esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu
davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki bu axborotlarni o‘zlashtirib kelgan
bo‘lsa endi o‘z hohish-irodasi bilan zarur ma’lumotlar to‘plashga o‘z oldiga aniq
maqsad va vazifa qo‘yishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining
muayyan darajada rivojlanganligini bildiradi. U she’r hikoya va ertaklarni esda
qoldirish uchun ko‘p takrorlash yod olishning eng qulay yo‘l va usullaridan
foydalanish ta’lim jarayonida unga juda qo‘l keladi.
Birinchi sinf o‘quvchisi ko‘pincha obrazli xotiraga suyanib bilish faoliyatini
tashkil etsa ham bu ish xotiraning boshqa turlarini inkor qilmaydi. Aksincha ta’lim
so‘z-mantiq xotirasini taqazo etadi. So‘z-mantiq xotirasining mavjudligi ma’nosini
tushunib esda olib qolish jarayonining samaradorligi ortishiga keng imkoniyat
yaratadi. Tajribadan ma’lumki bola ma’nosiz so‘zlardan ko‘ra ma’nodor
tushunchalarni birmuncha tez va mustahkam eslab qolish xususiyatiga ega. Uning
nutqi maktab ta’limiga tayyorgarlik bosqichida kattalar bilan muloqotga kirishishi
kishilarning fikrini o‘qib olish va to‘g‘ri idrok qilish darajasida nutqning tuzilishi
esa grammatika qoidalariga mos, mantiqan izchil ifodali miqdor va ko‘lam jihatidan
fikr almashishga yetarli bo‘ladi. u eshitgan va ko‘rganlari to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni tushuna oladi. O‘zidagi axborotlarni muayyan tartibda bayon qila
biladi, aqliy faoliyat operatsiyalaridan o‘rinli foydalanadi.
Bog‘cha Yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko‘ra, bu davrni uch
bosqichga ajratish mumkin:
| 