21
Bu
usul preporativ maksad uchun, ayniksa okstlarni aralashmalardan
tozalashda molekulyar elak usuli bilan gel xromotografiyasi keng kulaniladi. Bu
usulda sefadeks deb ataladigan donachalar shaklidagi preporatlardan foydalaniladi.
Donachalar suvni yaxshi kurganlaridan suvli muxitda katik ishib gel xosil kiladilar.
Xromotografiya xronka shu gel bilan tulatiladi. Bu usul buycha moddalarni ajratish
xamda katta molekulyar gulni statsionar pardasi bulgan ichki muxitga kira
olmasdan tashkarida kolishlari va xarakatchan faza bilan kolonka buycha pastga
siljishga asoslangan. Aksincha kichik molekulyar
donachalar gel ichiga erkin
shimiladilar va shuning uchun kolonka buylab sekinrok ruriladilar. Katta molekulyar
masaga bir kattalika ega oksilar sefadeks donachalarning ichiga diffundirlanmay
kolonkadan molektslyar masadan kattaligiga karab suyuklik bilan birga birinchi
bulil kolonkadan chikadilar. Bu usuldan foydalanib turli oksilalarnimolekulalarning
ulchamiga karab bir - biridan ajratib ularning molekulyar ogirliklarini belgilash
mumkin.
Elektroforez usulari bilan oksilarni ajratish oksil zarachalarning elektor
maydonidagi xarakatchanligini belgilashga asoslangan
oksilar molekulasida kup
NH
3
+
(amoniy gruxi) va COO- (karbooksil gruxi) mavjud bulganidan ular manviy
va musbat zaracha lardir. Elektor maydonida siljish tezligi asosan
molekulalar zaryadigan, xamda shakllar ulchamiga boglik.
Eritmada zaryadlangan molekulalarning maydondagi erkin xarakati
elektroforotik jixozda belgilanadi.
Keyingi yillarda oksillarni turli tashuvchilar xususan kattik tutib koluvchi
muxitlar - kogoz, kraxmal geli, agar geli, poleaklamid geli, va
boshkalarda xududiy
elektroforez keng kullanmokda. Bu usulda oksilarning tekshirish uchun bufer bilan
xulangan lenta shaklidagi filter kogozi gel karovatiga nukta yoki chizik xolatida bir
necha oksil eritmasi tomiziladi kogozning uchi elektrodlar urnatilgan bufer
eritmasiga botirib kuyiladi. Elektronlar turgun elektr okimi yuborilganda paydo
bulgan elektr maydoni kuchi ta‘sirida kogozga tomizilgan oksillar zaryadning
22
mikdori va belgisiga karab anod yoki katod tomonga bir necha santimetr siljiydi.
Bufer bilan namlangan tutib turuvchi muxitlar shunday
elektroforetik muxit
tugdiradiki ularda oksil xam elektr uki xamda molekulaning kattaligi buyicha
xarakat kiladi, chunki gel molekulasi elak sifatida xarakat kiladi.
Oksillarni ximiyaviy urganishdagi dastlabki ish ularni xujayra masasidan
yoki biologik suyukliklardan toza xolda ajratib olishdir, lekin oksilarni ajratib
olish uncha xam oson emas. Oksilarni ajratishdagi
asosiy kiynchilik ularning
bekarorligi bilan boglik. Ular yukori temperatura, kuchli kislota va ishkorlar, juda
kup reaktivlar ta‘sirida uzlarini tabiy “nativ” xususiyatlarini yukotadilar.
Bu jarayon dyenaturatsi ya deyladi. Oksilarni ajratib olish va tozalashning
xama boskichlarni, ularning bekarorligini xisobga olib,
yumshok sharoitda
utkazilishi oksilar ximiyasini asosiy shartidir. Oksilarni ajratib olishda uchraydigan
navbatdagi kiynchilik biologik materialardan olinadigan murakkab aralashmalarda
oksil molekulalarida ular bilan aralashgan xolda birga buladigan va ular bilan
komplekslar xosil kiladigan boshka organik brikmalar lipidlar, uglevodlar, nukleid
kislotalarda kutilishdi. Masalan: oksilarni ajratish kup xujayra proteinlarning suvda
eriydigan lipidlar bilan boglanishi tufayli ularning ekstraktsiyasini kiynlashtiradi.
Xujayra komponentlari yoki boshka moddalar bilan birikan oksilarni eritma shaklida
utishini detergentlar (parchalovchi moddalar) modalarning kuchsiz eritmalari va
organik eritmalar yengilashtiradi. Oksillarni suvli eritmalardan ajratish uchun
eritmaga onorganik tuzlarning yetarli mikdorini kushib chuktirish usuli kup
kulaniladi. Bu maksad uchun eng kup ishlatiladigan
tuz suvda yukori erish
xususiyatiga ega bulgan ammoniy sulfatdir bu tuzni kushib eritmani turli darajada
tuyintirish yuli bilan oksillar bir - biridan ajratiladi. Boshka sulfatlar, masalan:
magniy sulfat eruvchanligi amoniy sulfatga karaganda ularning afzalligi shundaki
bu tuzlar bilan chuktirilgan oksilarda azot mikdorini bevosita analiz kilish mumkin
sulfatlardan tashkari natriy, kaliy fosfatlardan chuktiruvchi omil sifatida
foydalaniladi. Metall tuzlarning yana bir muxim xususiyati shuki,
ular oksillarni
23
eritmada turginlashtiradi, temperatura xamda kislotalilikni buzuvchi tasiridan
saklaydi.
Organik erituvchilar jumladan etanol, atsitonlar xam,
oksillarni suvli
eritmalardan chuktirishda foydalaniladi. Bu usul kuyi xaroratda (-100С ga yakin)
temperaturada yaxshi natija beradi. Oksillarni ajratib olish va tozalash uchun
ularning satxi katta turli kalloid zarachalar yuzasida turlicha adsorbtsiya kilinishi va
elektr maydonila turli tezlikda xarakatlanishidan foydalanadigan xromatografiya va
elektroforez usularining turli variantlari ayniksa yukori samara bilan ishlatiladi.
