2-rasm. Jangari suzuvchilar.
Ko‘pgina xalqlar qadimdanoq cho‘milishdan gigiyenik va
chiniqtirish
maqsadlarida
foydalanganlar.
Qadimgi
hind
donishmandrlari shunday deganlar: “Yuvinish kishiga 10 ta imtiyoz
beradi: tiniq ong, bardamlik, tetiklik, sog‘lomlik, kuch, go‘zallik,
yoshlik, poklik, toza rang va barno ayollarning e’tibori”.
Suvning chiniqtiruvchi ta’siridan ko‘pgina xalqlar qadim
zamonlardanoq foydalanib kelganlar. Ruslarning daryo muzini
teshib cho‘milish odati ko'pchilikka tanish. Chet elliklarni doimo
ruslarning chiniqqanligi hayratga solib kelgan. Petr 1 saroyida
bo‘lgan kamer-yunker Berxols shunday yozgan edi: “Ruslar issiq
harnmomdan chiqib, mutlaqo yalang‘och holda rnuzdek suvga
tashlanadilar va o ‘zlarini juda yaxshi sezadilar, chunki bolalikdan
shunga o‘rganganlar.”
Zamondoshlarining guvohlik berishiga qaraganda, qadimgi
slavyanlar “daryolami kechib o‘tishga juda usta bo‘lganlar, chunki
suvda o‘zlarini boshqalarga qaraganda ko‘proq va yaxshiroq tuta
bilganlar”. Ko‘hna Ipatyev solnomalarida rus yigitining ajoyib
vatanparvarligi aks ettirilgan. U izidan quvib kelayotganlariga
qaramay, qipchoqlar tomonidan qo‘qqisdan bosib olingan Kiyevdan
chiqib, Dneprning narigi qirg‘og‘iga suzib o‘tg‘an va knyaz
Svetoslav qarorgohiga borib, unga dushman hujumi haqida xabar
bergan. Shunday qilib, jasur suzuvchi poytaxtni vayron bo‘lishdan,
xalqni esa asirga tushish va qirilib ketishdan saqlab qolgan.
7
3-rasm. O'rta asrlarda suzish mashg'ulotlari.
Vizantiyalik tarixchi Mavrikiy qadimgi Rus bo‘ylab sayohat
qilar ekan, ruslar boshqa qabila va xalqlar vakillaridan ham
mohirroq suzuvchi ekanligini ta’kidlagan. Slavyan jangchilarining
qamishdan tayyorlangan naycha orqali nafas olib, suv ostida uzoq
muddat yashirinib yota olishlari uni hayratga solgan.
Suzish bo‘yicha dastlabki musobaqalar ko‘pincha yaqqol ama
liy ahamiyatga ega bo'lgan. Misol uchun, qadimgi slavyanlaming
Dnepr irmog‘i Pochayna daryosida o ‘tkazgan ornmaviy rnusoba-
qalarini keltirish mumkin. Eng yaxshi sho‘ng‘uvchi suzuvchilar
baravar daryoga sakrab, m a’lum vaqt davomida qo‘llari bilan baliq
tutishlari kerak bo‘lgan. Eng yirik baliq tutib chiqqan kishi g ‘olib
deb e’lon qilingan va baliq tutadigan ipak to ‘r bilan mukofotlangan.
4-rasm. Qadimgi Vavilon jangari suzuvchilari.
8
476-yilda Rim imperiyasi qulaganidan keyin jismoniy tarbiya
ham
rivojlanishdan
to‘xtadi.
( ) ‘rta
asrlarda
suzish
bilan
shug‘ullanish gunoh hisoblanadigan b o id i. Yevropaning ko‘pgina
shahariarida cherkov cho‘milishni taqiqlab qo‘ydi. Suvdan uzoqJa-
shish insoniyatga juda qimmatga tushdi. Vabo, o‘lat, terlama epide-
miyalari butun bir shaharlarning aholisini qirib yubordi. Biroq
sogiom tlkr oxir-oqibat g'alaba qildi va qator roman, german mam-
lakatlarida suzish zodagonlarning farzandlari, boiajak jangchilarni
jismoniy tarbiyalash tizimi tarkibiga kiritiladigan boidi.
Uyg‘onish davri suzishga b o igan qiziqishni yana kuchaytirib
yubordi. 1515-yilda Italiyada suzish bo‘yicha tarixdan m aium b o i
gan birinchi musobaqalar oikazildi. 1538-yilda esa suzishga ba-
gishlangan ilk kitob dunyo yuzini ko‘rdi, uning muallifi daniyalik
N.Vinman edi. Rossiyada suzish texnikasi va suzishga o‘rgatish
uslubiyatining dastlabki bayonini 1776 va 1792-yillarda chiqqan
“Iqtisodiy oynoma”da uchratish mumkin. N om aium muallif birin
chi bor brass usulida suzishga o ‘rgatishning tabiiy usulini tavsiflab
beradi, bu usul avval suvda yotishga, keyin barcha suzish harakat
larini bajarish, ya’ni suzish usulini to ia takrorlashga oigatishni
ko‘zda tutadi. Muallif o‘rgatishning eng muhim nuqtalari - o‘pkani
havoga toidirish, tananing gorizontal holati hamda q o i va oyoq-
larning muvofiq harakatlarini saqlab turishga e’tiborni qaratadi.
XVII asrda ms qo‘shinlarida suzishga o ‘rgatish majburiy ama-
liyot. hisoblangan. “Askarlarga quroldan foydalanishni o igatish”
harbiy ko‘rsatrnasi har bir jangchi suzishni bilishi shartligini ta’-
kidlaydi va suzishga oigatishni tashkil etish bo‘yicha zarur chora-
lami koiishni rnaslahat beradi. Petr I davrida Dengiz Akademiyasi
hamda Imperator huzuridagi quruqlik kodetlar korpusi o‘quv fanlari
sirasiga suzish ham kiritiladi. Petr S buyruqlaridan birida shunday
so‘zlar bor edi: “Barcha yangi askarlar istisnosiz suzishni
о 'rganish lari kerak, har doim ham ko‘prikiar boiaverm aydi”.
Aleksandr Vasilyevich Suvorov suzishni bilishga katta
ahamiyat bergan. IJning o‘zi askarlarni suzishga, har qanday ob-
havoda daryoni kechib yoki suzib oiishga o‘rgatgan. “Tibbiyot
xodimlari uchun qoidalar”da u “har sohada zarur boigan ozodalik,
yangi ovqat va ichimlik hamda kundalik cho‘milish bilan”
kasalliklami oldini olishni talab qilgan.
9
XIX
asming ikkinchi yarrniga keiib suzishga o‘rgatish
borasida boy tajriba to‘plandi. Rossiyada suzish bo‘yicha Brusilov,
Plaxov, Konkin, Kassel, Tevenot, Ganike va boshqa mualliflarning
qator kitoblari paydo bo‘ldi.
Suzishga o‘rgatishning eng ilg‘or - yahlit-taqsimlangan usuli
ishlab chiqildiki, u jiddiy e ’tibor qozondi. 1897-yilda nashr etilgan
A.B. Ganikening “Suzishni mustaqil o‘rganish” kitobida bu
usulning ta ’rifi berilgan. Usulning mohiyati-suzish texnikasining
alohida elementlarini o‘rganib olish va suzish usulida ularni izchil
uyg‘unlashtirishdan iborat. Mashqlar dastlab yengillashtirilgan
sharoitda (quruqlikda, suvdagi qo‘zg‘almas tayanch yonida, nafasni
to‘xtatgan holda sirg‘alib), keyin esa odatdagi sharoida (suvda)
bajarilgan. Birinchi marta, muallif, o ‘rganishdan avval suvga
ko‘nikish mashqlarini qo‘llashni tavsiya etadi: sayoz joyda
harakatlanish, suvga sho‘ng‘ish, suzib chiqish va ayniqsa, eng
muhimi - sirg‘alib bajariladigan mashqlar. Bu usul eng samarali
hisoblanib, guruhlarda ishlash imkonini bergan, shuning uchun u
XX asr boshlarida Rossiya va xorijdagi barcha suzish maktablarida
asosiy o ‘rgatish usuli hisoblanadi.
Yevropa niamlakatlarida suzishning rivojlanishi uchun turtki
bo'lgan yana bir sabab shunda ediki, Napoleon urushlaridagi jiddiy
yo‘qotish!ar c:ho‘kkanlar hissasiga to‘g‘ri kelardi. 1812-yildagi
Vatan urushi, keyinroq 1941 - 1 945-yiIlardagi Ulug‘ Vatan urushi
tajribasi eng shiddatli janglar suv chegaralarida borganligini
ko‘rsatdi. Qo‘shinlarning Dnepr, Don, Bug, Neman, Dunay, Visia,
Oder kabi sersuv daryolarni ommaviy ravishda kechib o ‘tishi harbiy
san’atning namunalariga aylandi. Askarlarning kiyimda va qurollari
bilan suza olishi qator jang operatsiyalarining muvaffaqiyatli
bajarilishiga yordam berdi, minglaming hayotini saqlab qoldi.
Cho'kayotganlarni qutqarish va aholiga cho‘kkanlami tiriltirish
usullarini o ‘rgatish bilan shug‘ullanadigan dastlabki jamiyatlardan
biri i767-yilda Ameterdalida paydo bo‘ldi. 1772-yilda Parijda
cho‘kayotganlarni qutqarish to ‘g‘risida nizom nashr etildi, 1774-
yilda esa eng yirik “Cho‘kayotganlarni qutqarish bo‘yicha Angliya
Qirollik jamiyati”ga asos solindi. Rossiyada 1866-yilda Kronshtadt
dengizchilari tomonidan kemalar halokati vaqtida yordam berishni
uyushtirish jamiyati tashkii etildi, 1871-yilda u “Suvda qutqarish
10
bo‘yicha Rossiya jamiyati”ga aylantirildi. Dastlab, cho‘kkanlarni
qornidan orqasiga, keyin yana qorniga o‘girib, bochkada gi'ldiratib,
choyshabda tebratib tiriltirishga uringanlar. Keyinroq ancha
ta’sirchan usullarni qo‘llay boshlaganlar.
Masalan, 1799-yilda Rossiyada chop etilgan “Xalq uchun
qisqacha kitob”da “uning (cho‘kkan odamning) o‘pkasiga og‘izdan-
og‘izga yoki shishirilgan qop yordamida puflab, qaytadan havo
kiritishga harakat qilish” tavsiya etilgan. XIX asming oitalarida
Shefer, Xoll, Silvestrning xilma-xil, qo‘l bilan sun’iy nafas oldirish
usullari arnaliyotga tatbiq etildi.
| 