|
Iii-modul. Ilashish asosida
|
| bet | 17/35 | | Sana | 19.11.2023 | | Hajmi | 6,43 Mb. | | #101202 |
Bog'liq Извлеченные страницы из TEXNIK MEXANIKA OQUV QOLLANMA4.3-§. Chervyakli uzatmaning kinematik parametrlari
Uzatish nisbati. Chervyakli uzatmalarda uzatish soni quyidagicha ifodalanadi. G`ildirakning to`liq aylanishi uchun chervyak 𝑧2/𝑧1 marta aylanishi zarur, ya’ni
𝑖 =
𝜔1
𝜔2
𝑛1
=
𝑛2
𝑧2
=
𝑧1
= 𝑢
Bu yerda chervyak kirimlarining soni tishli uzatmadagi shesternya tishlarining soni funksiyasini o`taydi. Chervyakning kirimlari soni 𝑧1 kichik bo`lgani sababli, chervyakli juftda katta uzatish nisbati hosil qilish mumkin. Bu chervyakli uzatmalarning afzalliklaridan biri hisoblanadi.
Amalda ko`proq qo`llaniladigan kuch uzatadigan chervyakli uzatmalarda uzatish nisbati i = 10…60, hatto 80 ga teng bo`ladi. Asbob va o`lchov mexanizmlarining kinematik zanjirlarida i = 300 gacha va undan katta bo`lishi ham mumkin. Uzatmada asosan chervyak etakchi hisoblanadi.
Chervyakning o`ramlari soni uzatish soniga bog`liq, shuning uchun amaliyotda 𝑢 = 8 ÷ 15 bo`lganda 𝑧1 = 4; 𝑢 = 15 ÷ 30 bo`lganda 𝑧1 = 2; 𝑢 > 30 bo`lganda 𝑧1 = 1 tavsiya etiladi, ammo bir kirimli chervyaklarni juda zarur bo`lgan hollardagina ishlatish tavsiya etilgan.
𝑧 1 = 1, 2 yoki 4 bo`lganda silindrik chervyakli uzatmalar uchun uzatish soni
𝑢 ГОСТ 2144-76 bo`yicha quyidagicha olish taklif etilgan:
1-qator: 8; 10; 12,5; 16; 20; 25; 31,5; 40; 50; 63; 80;
2-qator: 9; 11,2 14; 18; 22,4; 28; 35,5; 45; 56; 71;
Birinchi qator ikkinchi qatorga nisbatan afzal hisoblanib, xaqiqiy uzatish soni
𝑢 qiymatining standart qiymatdan farqi 4 foizdan oshmasligi zarur.
Chervyakli ilashmadagi sirpanish. Harakat uzatish vaqtida chervyak kirimlari g`ildirak tishlari bo`ylab xuddi vintli
juftga o`xshab sirpanadi. Sirpanish tezligi 𝑣𝑠 chervyak vint chizig`iga urinma bo`ylab yo`naladi. Nisbiy tezlik sifatida 𝑣𝑠 chervyak va chervyak
g`ildiragi absolyut tezliklarining vektorlari
ayirmasiga teng bo`ladi (4.7-shakl):
𝑣̅𝑠 = 𝑣̅1 − 𝑣̅2 yoki 𝑣̅𝑠 + 𝑣̅2 = 𝑣̅1 va
4.7-шакл
𝑣𝑠 = √𝑣2 + 𝑣2 = 𝑣1⁄𝑐𝑜𝑠𝛾
1 2
𝑣1 = 𝜋𝑑1𝑛1⁄60, 𝑣2 = 𝜋𝑑2𝑛2⁄60} (4.1)
𝑣2⁄𝑣1 = 𝑡𝑔𝛾
Bu yerda 𝛾 – chervyak vint chizig`ining ko`tarilish burchagi. Amalda ushbu burchak 𝛾 <30° bo`lgani uchun chervyakli uzatmada 𝑣2, 𝑣1 dan ancha kichik, 𝑣𝑠 esa 𝑣1 dan katta bo`ladi.
Chervyak o`rami va g`ildirak tishlari orasidagi sirpanishning katta bo`lishi, albatta foydali ish koeffisientining past, yeyilish tez va yulinishga moyil bo`lishiga asosiy omil bo`ladi. Qaysiki bular chervyakli uzatmaning asosiy kamchiligi hisoblanadi.
4.4-§. Chervyakli uzatmaning foydali ish koeffisienti
Chervyakli va tishli uzatmalarning FIK larini hisoblash farq qiladi. Farq shundaki, chervyakli uzatma ilashmasidagi yo`qotishlarni albatta inobatga olish shartdir.
Birinchi hol: uzatmada chervyak etaklovchi bo`lganda vintli juftga o`xshash foydali ish koeffisienti
𝜂𝑐ℎ = 𝑡𝑔𝛾⁄𝑡𝑔 (𝛾 + 𝜑) (4.2)
ifoda bo`yicha aniqlanadi.
Demak, chervyakli uzatmaning FIK oshirish vint chizig`i ko`tarilishi burchagini oshirish (kirimlar sonini ko`paytirish) yoki ishqalanish burchagi ni kamaytirish evaziga amalga oshiriladi.
Ikkinchi hol: uzatmada agar chervyak g`ildiragi etaklovchi bo`lsa, u holda kuch yo`nalishining o`zgarishini e’tiborga olish zarur:
𝜂𝑐ℎ = 𝑡𝑔(𝛾 − 𝜑) ⁄ 𝑡𝑔𝛾 (4.3)
Ta’kidlash lozimki, bo`lganda 𝜂𝑐ℎ = 0 ga teng bo`ladi, ya’ni harakatni teskariga (g`ildirakdan chervyakka) uzatish mumkin emas. Aniqrog`i, o`zi
tormozlanadigan chervyakli juft hosil bo`ladi. Chervyakli uzatmalarning o`z-o`zini tormozlash xususiyatidan yuk ko`tarish va boshqa mexanizmlarda foydalaniladi. O`zi tormozlanadigan uzatmalarning foydali ish koeffisientlari ancha kam bo`lib,
har doim 0,5 dan kichik bo`ladi. O`zi tormozlanishni ishonchli bo`lishi uchun ≤ 0,5 olish tavsiya etiladi.
Tajribalarda kuzatilishicha moylash qoniqarli bo`lganda ishqalanish koeffisientining qiymati sirpanish tezligi 𝑣𝑠 ga bog`liq bo`ladi: 𝑣𝑠 ortishi bilan f kamayadi. Buning sababi 𝑣𝑠 ning ortishida asta-sekin chala moyli sharoitidagi ishqalanishdan moyli sharoitdagi ishqalanishga o`tiladi. Ishqalanish koeffisienti ishqalanish tezligidan tashqari ishqalanuvchi yuzalar g`adir-budirligiga hamda moy sifatiga ham bog`liqdir.
4.4-jadvalda 𝑣𝑠 va f larning bog`liqligi keltirilgan.
4.4-jadval
𝒗𝒔 ,
𝒎⁄𝒔
|
f
|
ρˊ
|
𝒗𝒔 ,
𝒎⁄𝒔
|
f
|
ρˊ
|
0,1
|
0,08-0,09
|
4°30ˊ-5°10ˊ
|
2,5
|
0,03-0,04
|
1°40ˊ-2°20ˊ
|
0,25
|
0,065-0,075
|
3°40ˊ-4°20ˊ
|
3,0
|
0,028-0,035
|
1°30ˊ-2°00ˊ
|
0,5
|
0,055-0,065
|
3°10ˊ-3°40ˊ
|
4,0
|
0,023-0,030
|
4°07ˊ-7°30ˊ
|
Dastlabki hisoblarda 𝑣𝑎 𝑣𝑠 larning qiymatlari noma’lum bo`lganligi uchun FIK ni o`rtacha qiymatlarda quyidagicha olish tavsiya etiladi:
𝑧1
|
1
|
2
|
4
|
𝜂
|
0,7...75
|
0,75...0,82
|
0,87...0,92
|
4.5-§. Chervyakli uzatmada hosil bo`ladigan kuchlar
Chervyakli uzatma ishlaganida uning chervyagi va g`ildiragida 3 ta: aylana, radial va o`q bo`ylab yo`nalgan kuchlar paydo bo`ladi (4.8-shakl). Chervyakdagi
aylana kuch miqdor jihatidan g`ildirakdagi o`q bo`ylab yo`nalgan kuchga teng bo`lib, quyidagi ifodadan aniqlanadi:
𝐹𝑡1 = 𝐹𝑎2 = 2𝑇1⁄𝑑1 (4.4)
teng:
4.8-шакл
G`ildirakdagi aylana kuch esa chervyakdagi o`q bo`ylab yo`nalgan kuchga
𝐹𝑡2 = 𝐹𝑎1 = 2𝑇2⁄𝑑2 (4.5) (4.5)
Uzatmadagi radial va normal kuchlar o`rtasida quyidagi bog`liqlik mavjud:
𝐹𝑟 = 𝐹𝑡2𝑡𝑔𝛼
𝐹𝑛 = 𝐹𝑡2⁄(𝑐𝑜𝑠𝛼𝑐𝑜𝑠𝛾)
} (4.6)
Chervyak va chervyak g`ildiragidagi burovchi momentlar ham o`zaro bog`liqlikda ifodalanadi:
𝑇 2 = 𝑇1𝑖𝜂 (4.7)
4.6-§. Chervyakli uzatmalarni ishchanlik layoqati va hisoblashning asosiy mezonlari
Chervyakli uzatmalarni ham xuddi tishli uzatmalar kabi kontakt va eguvchi kuchlanish bo`yicha tekshiriladi. Tishli uzatmalardan farq qilib chervyakli uzatmalarda uvalanish emas, yeyilish va yulinish ko`proq namoyon bo`ladi. G`ildirak yumshoq materialdan tayyorlangani uchun (qalayli bronza), yulinish bronzani chervyakka asta-sekin «suritilishida» o`z aksini topadi. Bunday holatda uzatma uzoq muddat ishlashi mumkin. Qattiq materiallarda (alyuminiy – temirli bronzalarda, cho`yan va sh.k.) yulinish sirtlarning qirilishiga o`tadi va keyin g`ildirak tishlarining tez emirilishiga olib keladi.
Chervyakli uzatmadagi yuqori yeyilish va yulinish katta sirpanish tezligi va sirpanishni kontakt chizig`iga nisbatan noqulay yo`nalishi bilan bog`liq.
Moylash nazariyasidan ma’lumki moyli ishqalanish hosil bo`lishi uchun eng qulay sharoit sirpanish tezligini kontakt chizig`iga perpendikulyar yo`nalishi hisoblanadi (4.9-shakl a). Bu holda moy A jism ostiga tortiladi. A va B ishqalanuvchi jismlar orasida uzluksiz moyli qatlam hosil bo`lib, metallarni quruq ishqalanishi moyli ishqalanishga almashadi. Sirpanish tezligi kontakt chizig`i bo`ylab yo`nalganda (𝜓
= 0) kontakt zonasida moyli qatlam hosil bo`lmaydi, bunda quruq va chala quruq ishqalanish yuz beradi. 𝜓 burchagi qancha kichik bo`lsa, moyli ishqalanish hosil bo`lish imkoni shuncha kam bo`ladi.
4.9- shakl
Chervyakli ilashmada kontakt chiziqlarini (1,2,3…) ilashmada ketma-ket joylashishi sxema (4.9-shakl b) da ko`rsatilgan. Bunda sirpanish tezliklarini yo`nalishi aylana tezlik yo`nalishlariga yaqin bo`ladi. Shtrixlangan zonada 𝑣𝑠 ning yo`nalishi deyarli kontakt chiziqlariga mos keladi, bunda moylash sharoiti
qiyinlashadi. Shuning uchun bu zonada katta yuklanishda yulinish boshlanib, tishning butun ishchi yuzasiga asta-sekin tarqaladi.
Uzatmada yulinishni oldini olish uchun kontakt kuchlanishning qiymati chegaralanadi va maxsus antifriksion materiallar qo`llanadi: chervyak po`latdan, g`ildirak-bronza yoki cho`yandan. Chervyakli uzatmalarda yulinishni kamaytirish tishlarining abraziv yeyilishini bartaraf etaolmaydi. Yeyilish jadalligi asosan kontakt kuchlanishga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun chervyakli uzatmalarni kontakt kuchlanish bo`yicha hisoblash asosiy mezon hisoblanadi. Bunda eguvchi kuchlanishni hisoblash yordamchi hisob sanaladi. Faqat tishlari ko`p (𝑧2 > 100) moduli kichik g`ildiraklar uchun hamda, dastaki yuritmalarda (qo`l kuchi bilan harakatlanadigan) eguvchi kuchlanish bo`yicha hisoblash asosiy mezon bo`lishi mumkin.
|
| |
