Konfutsiychilik. Daosizm.
Konfutsiylik(Konfutsianizm)falsafiy g‘oya sifatida maydonga kelgan. Uning asoschisi Konfutsiy (Kun Szi) mil. av. 551 yilda tug‘ilib mil. av. 479 yili vafot etgan.
Konfutsiy otasidan erta ajragan va onasi qo‘lida tarbiyalangan. Onasi ham ko‘p o‘tmay dunyodan o‘tgan. Konfutsiy ta’lim olib, ilm o‘rgangach, 19 yoshida uylanadi. YOshlarga ta’lim berishga kirishadi. YAngi ustozning ong haqidagi fikrlari, chuqur ma’noli so‘zlari mamlakat bo‘ylab keng tarqaladi. Konfutsiy huzuriga mamlakatning turli mintaqalaridan ilmga chanqoq yoshlar oqib kela boshlaydilar. Konfutsiyning 3000 ga yaqin shogirdlari orasida etmish ikki eng ko‘zga ko‘ringan izdoshlari mamlakatning obro‘li xonadonlaridan bo‘lishi bilan bir qatorda kambag‘al, oddiy kishilardan ham iborat bo‘lgan. Konfutsiy maktabi qadimgi Xitoyda asta-sekin katta ta’sir doirasiga aylana bordi. Uning ko‘plab shogirdlari qadimgi Xitoy podshohliklarida nufuzli mansablarni egalladilar. Konfutsiy yoshlar tarbiyachisi va ustozi sifatida keng shuhrat qozonib, ilk Xitoy ma’rifatparvari nomiga sazovor bo‘lgan bo‘lsa, u tomonidan taklif qilingan islohotlarning amalga oshirilishida uning aksi bo‘ldi.
Konfutsiyning asosiy e’tiborini tortgan narsa o‘z zamonasining kamchiliklari va aybu nuqsonlari edi.
Oddiy xalqning nochorligi, amaldorlarning cheksiz zulmi, hukmdorlar o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyatlar, qadimgi ma’naviy an’ana va qadriyatlardan uzoqlashish–bularninghammasi Konfutsiy keskin tanqidiy qarashlarining yuzaga kelishiga turtki bo‘ldi. Uning fikrlari jamoatchilik tomonidan qabul qilinishi uchun hamma e’tirof qilgan obro‘ga ega bo‘lish kerak edi. Konfutsiy xuddi ana shu obro‘ni uzoq o‘tmishning yarim afsonaviy obrazlaridan topdi. Konfutsiy vafotidan bir necha asr o‘tgach, uning o‘zi orzu qilganidek, podshohlar dono, amaldorlar fidoiy, xalq esa farovon bo‘lgan paytda uning ta’limoti xalq hayotining ajralmas bir qismi bo‘lib ulgurdi.
Konfutsiy “komil inson” (Szyun-szu) xaqidagi g‘oyasini yaratdi. Szyun-szi yuksak ma’naviyatli inson – ikkiasosiy xususiyatga ega bo‘lishi kerak: insoniylik va mas’uliyat (ajdodlar oldidagi qarzni)ni his qilish. Komil inson, eng avvalo, ishonchli va fidoiy bo‘lishi kerak. U o‘zini ayamasdan o‘z ishonchiga, o‘z hukmdoriga, o‘z otasi va barcha o‘zidan kattalarga xizmat qilishi kerak. Bunday inson doimo kamolot sari intilishi zarur.
Konfutsiylikda markaziy o‘rinni axloqiy masalalar egallagan.
Diniy masalalar, aqidalarga konfutsiychilik ancha sovuqqon munosabatda bo‘lgan. Konfutsiyning o‘zi qadimgi Xitoyda keng tarqalgan turli ruhlarga bo‘lgan ishonch masalasiga shubhali munosabatda bo‘lgan. "Lunyuy" (Konfutsiyning falsafiy fikrlari va suhbatlari majmuasi, u konfutsiylikning asosiy manbasi)da keltirilishicha, Konfutsiy g‘ayritabiiy narsalar va ruhlar to‘g‘risida gapirishni yoqtirmagan. SHuningdek, u taqdir, inson umri, o‘lim xaqida so‘z yuritishdan qochgan. Undan "o‘lim nima?" - deb so‘raganlarida, u "Biz tiriklik nima ekanligini bilmaymiz-u, o‘lim nima ekanligini qaerdan bila olar edik"- deb javob bergan ekan.
Biroq o‘sha davrda qadimdan davom etib kelayotgan diniy qadriyatlar, urf-odatlarga Konfutsiy ehtirom bilan munosabatda bo‘lgan.
Konfutsiyning yana bir asosiy ta’limoti–"Syao"ta’limotidir. Mazkur ta’limotga ko‘ra inson o‘z ota-onasiga munosib bo‘lishi haqidagi g‘oyani o‘zida mujassamlashtirgan. Konfutsiy fikricha, inson uchun "Syao"dan muhimroq narsa yo‘q. "Syao" va "di" (ukaning akaga, kichiklarning kattalarga xurmati) insoniylikning asosidir" degan. Undan "Syao"ning asosiy ma’nosi nima, farzandlik xizmati qanday bo‘lishi kerak, degan savolga Konfutsiy shunday javob bergan: "aqlli va ota-onangni boqishga yaroqli bo‘lishingdir. Zero, odamlar uylaridagi itlar va otlarini ham boqadilar-ku, agar insonlar ota-onalariga ortiq ehtirom ko‘rsatmasalar hayvonlarni boqishlaridan nima farqi qoladi?".
"Syao" ta’limotining "Li qonunlari"ga ko‘ra farzand ota-ona hayotlik chog‘ida mutlaqo ularning ixtiyoridadir. To ular dunyodan o‘tgunicha o‘ziga-o‘zi egalik qilishga haqli emas. Agar ota-onasi vafot etadigan bo‘lsa, farzand qanday ish bilan mashg‘ul bo‘lishidan qat’i nazar, qanday lavozimni egallagan bo‘lmasin, barcha ishini tashlab 3 yil davomida aza tutishi shart. Konfutsiylikning "Syao" ta’limoti asrlar mobaynida Xitoy madaniyati, axloqiy normalariga katta ta’sir o‘tkazib keldi.
Konfutsiylik ta’limotiga ko‘ra, oila nikohdan, yoshlarning kelishuvi bilan boshlanmaydi. Balki, oila ehtiyojlari uchun nikoh amalga oshiriladi. Konfutsiy urf-odatlariga ko‘ra, avlodlar o‘z ajdodlari ruhi oldida qilishlari zarur bo‘lgan barcha marosimlarni o‘z o‘rnida, muntazam ravishda bajarishlari lozim.
Konfutsiy ta’limoti buning aksini, ya’ni “tiriklar o‘tganlar oldida qarzdordirlar”, degan g‘oyani ilgari surdi. Konfutsiy o‘zidan oldin jamiyatda mavjud o‘tganlar ruhlari haqidagi aqidalarni tamoman o‘zgartirib yubordi.
Modomiki, tiriklarning asosiy vazifasi o‘tganlarni rozi qilish, ularga xizmat qilish ekan, butun oila mana shu asosiy g‘oyaga xizmat qiluvchi bir jihozni tashkil qiladi. Mana shuning uchun ham har bir oila boshliqlari o‘z ajdodlari oldidagi qarzlarini ado etishlari uchun oila naslini davom ettirishlari kerak. Konfutsiy fikricha, dunyodan befarzand o‘tish va o‘zidan nasl qoldirmaslik nafaqat shu insonning yoki shu xonadonning, balki butun jamiyatning fojiasidir.
Konfutsiylik juda tez muvaffaqiyatga erishmadi. Konfutsiyning o‘zi esa, zamondoshlari tomonidan tan olinmay vafot etdi. Keyinchalik uning shogirdlariga ham oson bo‘lmadi.
Garchi konfutsiychilar o‘z ta’limotlarini qadimgi CHjou aqidalariga bog‘liq urf-odatlar, marosimlar, axloqiy me’yorlar asosiga qurgan bo‘lsalar-da, ular mazkur aqidalar orasida o‘z munosabatlari, qolaversa, har bir masala yuzasidan o‘z xulosalarini ham berib bayon qilardilar. Mana shu narsa konfutsiylikning muvaffaqiyatga erishishiga sabab bo‘ldi. Undan tashqari, uning muvaffaqiyatiga sabab bo‘lgan omillardan yana biri – konfutsiychilarningo‘zlari foydalangan qadimgi kitoblar, she’rlar, risolalarni yig‘ib o‘quvchilariga o‘rgatganliklaridir. Bu ishning asosiy qismi Konfutsiyning o‘zi tomonidan bajarilgan edi. U turli podshohliklarda mavjud bo‘lgan 3 mingdan ortiq qadimiy qo‘shiqlar, yozuvlarni jamlab, ularni qayta tahrir qilgan. Konfutsiy va uning shogirdlari tomonidan tahrir qilingan asarlar keyinchalik konfutsiylikning asosiy manbalariga aylandi.
Mil. av. IV-III asrlarga kelib Konfutsiy ta’limoti o‘z asoschisi davridagidan ko‘ra ancha keng tarqaldi va katta ta’sir doirasiga ega bo‘ldi.
Xan sulolasi davriga kelib, (mil. av. III-II asrlar) Konfutsiylik davlat mafkurasi darajasiga ko‘tarildi. Xan podshohlari Konfutsiy ta’limotini to‘liq qabul qilmagan bo‘lsalar-da, uning kuchini, jamiyatda egallab, ulgurgan mavqeini e’tirof qilgan holda undan davlat boshqaruvida foydalandilar.
Konfutsiy o‘zi yashab ijod etgan joy Suyfuda vafot etgandan keyin uning qabri yaqinida bir ibodatxona qurdilar. Ibodatxonaga Konfutsiyning shogirdlari va yaqinlari tomonidan uning barcha tabarruk narsalari, unga taalluqli ashyolar - yozgan asarlari, musiqa asboblari, ro‘zg‘or anjomlari, aravasi va boshqa narsalar keltirib qo‘yildi. Vaqt o‘tishi bilan faylasufning nufuzi oshib, ta’limoti keng tarqalgani sari ushbu ibodatxona ham asta-sekin doimiy ziyoratgohga aylanib bordi. Suyfu yaqinida Konfutsiy shogirdlari va izdoshlari makon tutgan kattagina qishloq barpo bo‘ldi. Lu podshohligi hukmdorining o‘zi Suyfuga kelib Konfutsiy ibodatxonasida uning xotirasiga qurbonlik qildi. Ibodatxonaning ahamiyati oshgani sayin uning er mulklari ham kengayib bordi. Bu joy oddiy mahalliy ibodatxona shaklidan Xan sulolasi davriga kelib butun mamlakat miqyosidagi muqaddas ziyoratgohga aylandi. Mil. av. 195 yilda birinchi Xan podshohi Lyu Ban shaxsan o‘zi Konfutsiy ibodatxonasida unga atab "tay-lyao" (Xitoyda eng oliy qurbonlik - qo‘y, ho‘kiz va cho‘chqa) uchtalik qurbonligi keltiradi.
Mil.avvalgi 195 yildan boshlab Konfutsiy nomi Xitoyda ilohiylashtirildi va unga atab muntazam qoidalar asosida qurbonliklar qilinadigan bo‘ldi.
Xan sulolasi davrida Konfutsiyga knyazlik unvoni berildi. X-XIII asrlarga kelib, Sun sulolasi davrida unga imperatorlik unvoni, otasiga esa knyazlik unvoni berildi. Keyinroq YUan va Min sulolalari (XIII-XIV asrlar) davrida unga yana ham yuksakroq unvon –"Eng haqiqiy donishmand", "Millatlarning ulug‘ ustozi" unvonlariga sazovor bo‘ldi.
Xitoy shaharlarida Konfutsiyga atab 1000 dan ortiq ibodatxonalar qurildi. Ilk davrlarda ibodatxonaning qurbonlik qilinadigan joyida oddiygina Konfutsiy nomi yozilgan lavha osilgan edi. Xitoyga buddaviylikning kirib kelishi oqibatida bu lavha o‘rnini Konfutsiyning haykali egalladi. Suyfudagi ibodatxonadan boshqa barcha ibodatxonalar bir xil shaklga ega edi. Unda Konfutsiy haykali yonida uning shogirdlaridan 86 tasining nomi yozilgan lavha yoki haykallari qo‘yilgan. Suyfudagi ibodatxonada ularning soni ko‘proq.
Har oyda ikki marta 1 va 15 kunlarda Konfutsiy haykali oldida odatiy qurbonliklar, yilda ikki marta — bahorda va kuzda alohida tantanali marosimlar o‘tkazilar edi. Tantanaga kelgan imperator va ularning mulozimlari donishmand timsoli oldida turib unga "Sen buyuksan, ey mutlaq donishmand, sening fazilatlaring ko‘p, ta’limoting beqiyos, o‘tganlar orasida senga tengi yo‘q!" kabi maqtovlar va olqish so‘zlari bilan murojaat qilishgan.
Konfutsiy nomi o‘rta asrlarda Xitoyda ilohiylashtirildi. Uning timsoli hattoki podshohlar boshidagi tojlardan o‘rin oldi.
Konfutsiychilikda ijtimoiy-axloqiy masala alohida o’rin egallaydi. Shu ma’noda Konfusiy ta’limotini inson hatti-harakati, hayoti me’yorlari haqidagi ta’limot deyish ham mumkin. Insonlar o’rtasidagi hayot tarzi an’anaviy besh munosabatdan iboratligi qayd etilgan:
-davlat boshlig’i bilan amaldorlar o’rtasidagi munosabat;
-ota-onalar bilan farzandlar o’rtasidagi munosabat;
-er bilan xotin o’rtasidagi munosabat;
-katta va kichik aka-ukalar o’rtasidagi munosabat;
-do’st-birodarlar o’rtasidagi munosabat;
Bu ta’limotda shunday qadriyatlar ham borki, unga qoyil qolmay iloj yo’q. Birgina misol keltiramiz:
O’g’il ota-onasi oldida quyidagi beshta vazifani bajarishi shart edi:
Har doim ota-onani to’la hurmat qilish;
Ularga eng suyukli taomni keltirish;
Ular betob bo’lib qolganlarida chuqur qayg’urish;
Ular vafot etganlarida yurak-yurakdan achinish;
Ular xotirasiga tantanali ravishda qurbonliklar qilish.
Konftusiychilikda diniy marosimlarning asosiy mazmuni konfutsiychilikka qadar mavjud bo’lgan an’analarni, urug’-qabilaviy marosimlarni mustahkamlash, qonunlashtirishni tashkil etardi. Chunki Konfutsiy o’zining hech qanday yangi ta’limot yaratmaganligini tan olib, faqat eski marosimlarga, tartib-qoidalarga qattiq rioya etishni talab qilardi. Bu o’rinda uning quyidagi so’zlarini keltirishni maqsadga muvofiq deb bildik: “Qadimdan joriy etilgan marosimlar saqlanmas yoki ular bekor qilinar edi, unda hamma narsa aralashib ketadi, izdan chiqadi. Nikoh marosimini yo’q qilinishi, unda er-xotinlik bo’lmaydi, bu bilan bog’liq katta-katta jinoyatlarga yo’l ochiladi yoki dafn etish va qurbonlik qilish marosimini yo’q qilingchi, unda bolalar vafot etgan ota-onalari to’g’risida o’ylamay, tiriklarga esa xizmat qilmay qo’yadilar; Pin-Szin marosimini yo’q qilingchi-unda podshoh bilan amaldor o’rtasidagi farq yo’q bo’lib ketadi, kichik-kichik knyazchalar o’zboshimchalik qila boshlaydilar, natijada ta’qib etish va zo’ravonlik boshlanadi”.
Xitoy xalqi tarixida qadimgi marosimlar katta o’rin tutganligini Konfutsiy yaxshi bilar edi. Shuning uchun ham Xitoy xalq an’analarini, marosimlarini o’zining ta’limotida asosiy mazmunga aylantirgan. Xitoyliklar uchun eng yomon fojea-erkak tomonidan avlodning qolmasligidir. Ular avlodlari qolmasa, biz o’lganimizdan so’ng kim bizlarni yod etadi, deb qattiq qayg’uga tushadilar.
Konfutsiychilikning bosh xudosi-osmon Xudosi edi. Keyinchalik Konfutsiyning o’zi ham ilohiylashtirilgan. Uning sharafiga, hatto imperatorning o’zi ham diniy marosimlarni bajo keltirar edi. Bu bejiz emas edi, albatta. Chunki, Konfutsiychilik oddiy xalq ustidan “aslzodalar”ning hukmronligini oqlardi. Bu dinga ko’ra ayni paytda imperatorning o’zi oliy Xudoning yerdagi vakili edi. Konfutsiychilikda imperatorga qarata yozilgan quyidagi maslahat ham bor edi: “Agar imperator biror katta maqsadni amalga oshirmoqchi bo’lsa, u albatta ajdodlari ibodatxonasiga borishi lozim. Qilmoqchi bo’lgan ishidan, o’zining maqsadidan avlodlarini xabardor etmog’i kerak. Shu paytda u osmonda yulduzlarning holatiga qaramog’i, ular qulay joylashganligiga ishonch hosil qilganidan so’ng maqsadini amalga oshirmog’i mumkin”.
|
