44
Prinsipial va signallash chizmalariga spesifikatsiya
4.6. Boshqarish tizimi arxitekturasi
Lokal avtomatlashtirish tizimning ishlash vaqtida rostlanuvchi kattalikning
hozirgi qiymati berilgan qiymatiga mos kelishi uchun tizimga ta’sir ko‘rsatish kerak
(boshqariladigan o‘zgaruvchi orqali). Boshqariladigan o‘zgaruvchi tizim boshqaruv
ta’sirining (xom ashyoning sarfi, tarkibi va boshqalar) sonli tavsifidir.
Shunday qilib, sanoatning eng muhim talablaridan biri - texnologik
jarayonning turg‘unlashgan rejimini saqlashdan iborat. Moddiy va energetik
balansga rioya qiladigan mashina yoki apparat rostlanuvchi ob’yekt deyiladi.
Chetga chiqishlar prinsipi bo‘yicha ishlaydigan ARTda rostlanuvchi
kattalikning ayni va berilgan qiymatlari ayirmasi o‘lchanadi va tengsizlik ishorasiga
ko‘ra avtomat rostlagich ob’yektga nisbatan rostlovchi ta’sir ishlab chiqarib
tengsizlikni yo‘qotadi. Bunday tizim yopiq sikl bo‘yicha ishlab, yopiq tizim
deyiladi. Rostlanuvchi ob’yektning chiqishiga datchik o‘rnatiladi. Bu maxsus
qurilma rostlanuvchi kattalikning hozirgi qiymatini qabul qilib, uni rostlash
tizimidagi keyingi bo‘g‘inlarga uzatish uchun qulay bo‘lgan signalga o‘zgartiradi.
Datchiklar sodda (bevosita ta’sir etuvchi) va murakkab (bilvosita ta’sir
Pozitsiya
Nomlanishi
Soni
Izoh
KK1… KK8 Issiqlik relelari TPR-03
7
TV1
Bir fazali transformator ОСМ1-0,1
УХЛ3 ~220/36
1
TV2
Bir fazali transformator ОСМ1-0,1
УХЛ2 ~220/24
2
К1…K4
Elektromagnit rele
РПУ2-М96420 У3А ~ 220 V 9W
5
VD1…VD10 Diod КД226Б
12
SB1-SB10
Knopka
КЕ-011 ~220V, 6А.
12
НА
Qo’ng’iroq signali СС-1
~ 36V , 35W
4
НL
Lampа 25 W, 220 V
8
ПМ
Magnit puskatel ПМ-100150 380В
2
FU 1-6
Saqlagichlar 60 А
6
FU 7-17
Saqlagichlar 30 А
10
etuvchi) bo‘ladi. Sezgir element bilan datchik bir bo‘lgan qurilma bevosita ta’sir
etuvchi datchik hisoblanadi. Bilvosita ta’sir etuvchi datchiklarda esa bu elementlar
mustaqil ishlanadi. Datchik ishlab chiqargan rostlanuvchi kattalikning ayni qiymati
haqidagi ma’lumot avtomat rostlagichning kirishiga keladi. Ayni vaqtda shu
ma’lumot ko‘rsatuvchi, jamlovchi (integrallovchi), qayd qiluvchi, signal beruvchi
yoki kombinatsiyalashgan ikkilamchi o‘lchash asbobini kirishiga ham keladi.
Rostlagich texnologik rejimni saqlab turadi. Tizimda avtomatik rostlagich bo‘lsa
ikkilamchi asbobning bo‘lish shart emas. Lekin avtomatlashtirishda odamning
vazifasi o‘lchash asboblari, rostlagichlar va ijro etuvchi mexanizmlarning ishini
nazorat qilishdan iborat bo‘lgani uchun, ARTda ko‘pincha ikkilamchi o‘lchash
asbobidan foydalanish nazarda tutiladi. Yuqorida aytilganidek ba’zan, rostlagichlar
va o‘lchash asboblari bir korpusda ishlanadi, bunday rostlagichlar asbob sifatida
ishlatiladi.
Avtomat rostlagich tarkibiga solishtirish bloki kiradi. Bu datchik va topshiriq
beruvchi qurilma signallarini algebraik jamlash (integrallash) amalsini bajaradigan
qurilmadir. Solishtirish bloki o‘zining chiqishida ayni va berilgan qiymatlar
ayirmasiga teng qiymatli signalni, ya’ni tengsizlik qiymatini ishlab chiqaradi.
Shuning uchun, solishtirish blokiga keladigan signallarning fizik xossalari bir xil
bo‘lish kerak.
Datchik va ijro etuvchi mexanizmlarning qayerga - tizimga yoki boshqarish
ob’yektiga bog‘lanishi haqida baxslashish mumkin, lekin ular qayerga taalluqli yoki
bog‘langan bo‘lmasin bir narsa aniq: bu vositalar bir tomondan ob’yektning ajralmas
qismi, chunki ular uning ichiga o‘rnatilgan va ma’lumotlarni ishlov berish uchun
uzatishga hamda bu ishlov berish natijasida olingan buyruqlarni bajarish uchun
qabul qilishga imkon beradi; ikkinchi tomondan ular boshqarish tizimining ajralmas
qismidir, chunki datchiklar ham, ijro mexanizmlari ham organik jihatdan unga
muvofiq kelishi, ya’ni tizimning boshqariluvchi jarayon haqidagi kiruvchi axborotni
qabul qilishi uchun, boshqaruv ob’yektining esa boshqaruvchi hisoblash
mashinasidan (BHM) kelayotgan chiquvchi axborotni qabul qilishi uchun
moslashgan bo‘lishi kerak.
46
Hozirda datchik va ijro organlarini texnologik jihozlar (agregatlar, stanoklar
va boshqalar) bilan kompleks yetkazib berish an’anasi mavjud bo‘lib, bunda, ularni
turli xil hisoblash texnikasi (HT) vositalari bilan turlicha ulanishlar ehtimoli hisobga
olinadi. Demak, ularning tuzilishi, ishlash prinsipi va tavsiflari shu maqsad uchun
mos kelishi kerak. Shuning uchun, boshqaruv ob’yektining BHM bilan bog‘lanish
organlarini tanlash buyurtmachining vazifasi deb hisoblash lozim. Quyida bunday
organlar qanday asosiy talablarga javob berishi kerakligini va ularni tanlashda
asosiy e’tiborni nimaga qaratish lozimligini qarab chiqamiz.
Datchik chiqish signalining fizik tabiati. Hisoblash texnikasi vositalari,
odatda, elektr signallari ko‘rinishida beriladigan ma’lumotlar bilan, ba’zida esa
boshqa tabiatdagi signallar bilan (masalan, pnevmoelementlar, oqimchali elementlar
asosida) ish ko‘radi. Lekin ko‘pchilik hollarda datchikning chiqishidan ma’lum
tavsifli elektrsignallar hosil qilinishi kerak. Shuning uchun, noelektrik kattaliklar
(temperatura, bosim, fazoda vaziyatni o‘zgartirishva hokazo) datchiklari, odatda,
noelektrik kattaliklarni elektr signaliga o‘zgartkichlar bilan ta’minlangan. Bu
o‘zgartkichlar (ularni ba’zan ikkilamchi asboblar deyiladi) tuzilish jihatdan, odatda,
o‘lchovchi (qayd etuvchi) element bilan birgalikda tayyorlanadi, «datchik» atamasi
esa o‘zgartkich bilan birgalikdagi o‘lchov elementini ifodalaydi.
Datchik chiqish signalining parametrlari. Zamonaviy hisoblash texnikasi
vositalari quyi darajadagi (taxminan 6-24 V o‘zgarmas tokda) diskret elektr
signallari bilan ishlashga mo‘ljallangan. Shuning uchun, datchik chiqish signalining
darajasi shu darajaga mos kelishi maqsadga muvofiqdir. Ob’yekt bilan bog‘lanish
qurilmalari asosida (OBQ) ishlab chiqiladigan hisoblash texnikasi vositalari
komplektiga, odatda, yuqori voltli (yuqori kuchlanishli) signallarni (masalan, 220
V) qabul qilish uchun mo‘ljallangan bloklar ham kiritilgan. Biroq bunday bloklardan
foydalanish faqat chiqishi past voltli datchikdan foydalanish mumkin bo‘lmagan
hollardagina maqsadga muvofiqdir.
Diskret signallar datchigi chiqishda faqat ikki qiymatga ega bo‘lishi, ularni 0
(signal yo‘q) va 1 (signal bor) tarzida talqin etish mumkin. Bunday datchiklarni
tanlashda buyurtmachi o‘zgartkichning chiqishida 0 elektr signalining maksimal
qiymati 1 signalning maksimal qiymatidan (tizim bu qiymatlarni 0 uchun 1 ni va
aksincha qabul qilib «adashtirmaslik» uchun) ancha farq qlish (5-10 marta)
kerakligini hisobga olish lozim.
O‘xshash signalli datchiklar o‘lchanayotgan kattalikning butun diapazoni
bo‘yicha standart chiqishga ega bo‘lishi kerak (odatda bu tokning 0 dan 5 mA
oraliqda o‘zgarishi, kuchlanishning 0 dan 10 V gacha oraliqda o‘zgarishi yoki ayrim
hollarda datchik hosil qiladigan chastota o‘zgarishidan iboratdir).
Datchiklarning turini tanlash. Ishlash prinsipiga ko‘ra datchiklar kontaktli va
kontaktsiz turlarga bo‘linadi. Kontaktli datchikning chiqishidagi signal
kontaktlarning masalan, elektr rele kontaktlarining) mexanik tutashuvi hisobiga
elektr zanjirining ulanishi natijasida shakllanadi. Kontaktsiz datchik chiqishidagi
signal kontaktsiz elementning (masalan, tranzistorning) qayta ulanishi natijasid
shakllanadi. Hisoblash texnikasi vositalari kontaktsiz elementlardan qilingani uchun
o‘zining ishlash prinsipi bo‘yicha ham, elektr signallari parametrlari bo‘yicha ham
tizimga oson moslashib ketadigan kontaktsiz datchiklar afzalroqdir.
Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, kontaktli datchiklardan faqat boshqalari
bo‘lmaganda yoki datchik bilan tizim kirishi o‘rtasida galvaniq bog‘lanish yo‘qligini
ta’minlash talab qilingan hollardagina foydalanish mumkin (ma’lum bir sabablarga
ko‘ra). U holda ob’yektning chiqish signali sifatida datchikning «sof» kontaktidan
foydalaniladi.
Ijro etuvchi mexanizmlarga talablar asosan boshqarish ob’yekti tomonidan va
biroz darajada boshqaruvchi tizim tomonidan belgilanadi. Haqiqatdan, agar,
masalan, ijro etuvchi organ biror kontaktor bo‘lsa, u holda uning tavsiflari birinchi
navbatda bu kontakt ulaydigan zanjirlarning quvvati bilan belgilanadi. Ikkinchi
tomonidan, tizim tarkibiga kiruvchi chiqish kuchaytirgichlarining nomenklaturasi,
odatda, ancha cheklangan va boshqaruv ob’yekti turli ijro etuvchi mexanizmlarining
katta spektrlarini har doim ham «qoplab» ololmaydi.
Buyurtmachining vazifasi shundan iboratki, ijro etuvchi organlarni, asosan,
tizimning kuchaytirgichlariga bo‘ladigan yuklanishlarning qiymati va xarakteri
bo‘yicha imkoni boricha maksimal darajada bir xillashtirishga erishishdir. Bundan
48
tashqari, agar ob’yekt uchun noelektrik tabiatdagi boqaruvchi signal talab qilinsa, u
holda ishlab chiquvchi tegishl o‘zgartkichni tanlab olishi kerak.
Ijro etuvchi mexanizmlar nomenklaturasi va qiymati aniqlangandan so‘ng
buyurtmachi boshqarish tizimi tarkibiga kiruvchi chiqish kuchaytirgichlarining
tavsiflari va nomenklaturasiga qo‘yiladigan asoslangan talablarni ta’riflab berishi
kerak.
Ba’zi ijro etuvchi mexanizmlar shunday tuzilganki, ularda kiruvchi boshqaruv
signali turli xil mexanik va elektr moslamalar hisobiga boshqaruvchi kirish signalini
xotiraga olish amalga oshiriladi. Bunday mexanizmni ishga tushirish uchun uning
kirishiga impuls tarzidagi boshqaruvchi signal berish etarli. Bu signal olingandan
so‘ng mexanizm unga o‘chirish haqidagi maxsus signal berilmaguncha ulangan
holda turadi. Bunday mexanizmga misol tarzida xonadagi oddiy elektr o‘chirgichni
keltirish mumkin.
Boshqa turdagi ijro etuvchi mexanizmlar kirishda ulanishga signal bor ekan,
ulangan holda turadi va agar boshqaruvchi signal bo‘lmasa, uziladi. Bunday ijro
etuvchi mexanizmga misol tarzida uyga kiraverishdagi elektr qo‘ng‘irog‘i
tugmachasi xizmat qilishi mumkin.
Ijro etuvchi mexanizmning biror turini tanlash texnologik jarayonning o‘ziga
xos xususiyatlariga bog‘liq bo‘lib, tizimning kirish qurilmalari strukturasiga va
axborotni chiqarish dasturiga katta ta’sir qiladi. Bu ta’sir xotirali mexanizmlarni
boshqarish uchun ikkita boshqaruvchi buyruqni - ulashga va uzishga alohida
buyruqni shakllantirish zarurligi (xotirasiz ijro etuvchi mexanizmlarda buning
zarurati yo‘q) bilan belgilanadi. Ayrim hollarda biror sababga ko‘ra ikki
boshqaruvchi kirishli mexanizmlardan foydalanish mumkin bo‘lmaganda, lekin
tizim chiqishida xotirlash talab qilinganda, bu xotirani tizimning chiqish
kuchaytirgichlariga «ko‘chirishga» to‘g‘ri keladi, ya’ni ulash va uzish uchun
kirishlari alohida bo‘lgan ijro etuvchi mexanizmlarni boshqarishga o‘xshash maxsus
xotirali kuchaytirgichlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi.
Ko‘pincha ijro etuvchi mexanizmning quvvati yoki boshqa tavsiflari uni
bevosita tizimning kirish kuchaytirgichlari orqali boshqarishga imkon bermaydi. Bu
holda moslovchi element o‘rnatishga to‘g‘ri keladi (odatda bu rele bilan ishlaydigan
dastlabki kuchaytiruvchi oraliq blokidir), u o‘z kirish parametrlari bo‘yicha tizim
kuchaytirichlariga to‘g‘ri kelishi, chiqish parametrlari bo‘yicha esa ijr etuvchi
mexanizmlarga to‘g‘ri kelishi lozim.
|
