ta y y o rlo v d a n o 'tm a g a n lig i v a u m u m ta’lim m aktablarini q o 'sh im ch a kadrlar
•
(lo g o p c d
-
m a x su s
p ed a g o g ,
p s ix o lo g
-
ijtim o iy
p c d a g o g )
bilan
ta ’m in la n m a g a n lig i integratsiyan i a m a lg a o sh irish uchu n sa lb iy m unosabatni
keltirib chiqm oqd a;
•
-n o g iro n bolalar o ila si bilan m ak tab n in g u z v iy alo q a si y o 'q lig i;
• -n o g ir o n b o la la m in g m aktabga
k clish i
uchun
transport
bilan ta ’m in lash
m asalalari;
• -ch ck k a q ish loq lard agi ta sh x isla m in g ya x sh i y o 'lg a q o 'y ilm a g a n lig i;
55
• -nogronlar aravachalari, qo‘ltiq hassalar, eshituv apparatlari, ko'zoynaklar,
travniatologik poyafzallaming yetishmasligi;
• -davbt
tomonidan
kasb-hunarga
yo‘naltirish,
ish
bilan
ta’minlash,
muammolari to‘laqonii hal qilinmaganligi;
• -nogiron bolalarga qarovchi ota-onalar
uch u n
nafaqaning yo'qligi;
• -tevatak-atrof muhitining nogiron bolalarga nisbatan salbiy munosabati;
• -nogiron bolalar bilan ishlash mahallalarda yaxshi yo'Iga qo‘yilmaganligi
va nodavlat-notijorat tashkilotlarning faoliyati yetarli emasligi;
• -nogiron bolalaming ota-onalarida huquqiy bilimning yetarli emasligi va
davlat tomonidan belgilangan imtiyozlami bilmasligi;
• -ta’lim muassasalari uchun kadrlaming yetarli emasligi;
• -inshDatlaming
m axsus
yordam ga
muhtoj
bolalar
uchun
moslishtirilm aganligi;
• -malika oshirish
tizimida
umumta’lim
pedagoglarini
maxsus
ta’lim
yo‘nilishi bo‘yimkoniyati cheklangana
qayta
tayyorlash
ishlari
talab
darajasida emasligi va.h.k
Chunonchi maktabda va maktabgacha ta’lim muassasalarida imkoniyati
cheklangan bolalarga korreksion - pedagogik yordam ko'rsatmasdan, oilalar bilan
muloqotia bo‘lib turmasdan, maxsus o ‘quv adabiyotlari bilan ta’minlamasdan ular
uchun aloxida sharoit yaratmasdan
turib integratsiya yoki inklyuziv ta’limni
amalga oshirish ijobiy natija bermaydi.
-Imkoniyati cheklangan o‘yg‘unlashuvi, ulami ilk yoshdan agniqlash, tashxis qo‘yish,
ta’lim olisbi uchuntegishli o‘quv tarbiya muassasalaiga yollash, uzliksiz maxsus
ta’limning muqobil turlarini rivojlantirish zaruriyati mavjud. Psixik va jismoniy
rivojlanishidb nuqsoni bo'lgan bolalaming ta’lim olishi uchun shart - sharoitlar yaratish,
umumta’lim muassasalarida ta’lim - tarbiya olayotgan, uy sharoitida o‘qitilayotgan
bolalar ta’lim mazmunini ulaming imkoniyati va extiyojlaridan kelib chiqqan xolda
belgilash, individual dasturlami ishlab chiqish, ota - onalar va pedagoglar uchun inklyuziv
ta’lim yo'mlishida o'quv - metodik adabiyotlami ishlab chiqish ta’limga zamonaviy
pedagogik, axborot - texnologiyalami jalb qilish, internet tarmoqlari orqali masofada
o'qitishni tashkil etish jamiyatimiz va mutaxasislar oldida turgan muxim vazifadir.
-Respublikadagi im koniyati cheklangan b olalar va o 's m irla rg a k o rrek sio n -
p ed ag o g ik yordam k o 'rs a tis h n in g m ark a z la sh tirilg an b a z a s in i z a m o n a v iy
a x b o ro t tamologiyalari asosida tashkil etish.
— Psixik vi jismoniy rivojlanishida kamchiligi bmlgan bolalami uzliksiz inklyuziv
ta’lim shaioitida o'qishi va rivojlanishini ta’minlovchi m ’eyoriy-uslubiy bazani
mustaxkarriash
-Nogiron bolalami ta’limga jalb qilinishi uchun, jamiyatga uzliksiz inklyuziv ta’limini
milliy moddi - konsepsiyasini, nizomini takomillashtirish va tasdiqlash.
-Metodik najmualar (individual rivojlantiruvchi dastur, darslik, o‘kuv reja
metodik
qoilanma; va mashg‘ulotlar ishlanmalari, tavsiyalar) yaratish; - Yangi tahrirdagi
DTSlarini naxsus ta ’limga moslashtirish;
im koniyiti
cheklangan
bolalam ing
um um ta’lim
m aktablarida
ta ’lim
olishlarini nuqson turiga ko‘ra(ko‘rish, eshitish, aqliy va nutqiy rivojlanishini)
56
e ’tiborga olgan holda individual -
rivojlantiruvchi variativ o'quv reja
dasturlarini ishlab chiqish;
-Inklyuziv ta’limni amaliyotga tatbiq etishda moliyaviy ta’minot va xususiy
manba’lardan foydalanishni kengaytirish;
-Inklyuziv maktab uchun kerakli moddiy-texnik ba’zani o ‘rganish bo'yicha
takliflar kiritish.
- Zarur bo'lgan yordamchi texnik vositalar bilan ta’minlash masalalarini davlat,
davlatdan tashqari budjetlar (xorijiy investitsiyalar, grantlari) asosida amalga
oshirish.
Umumta’lim, maxsusta’lim pedagoglarini hamkorlikda faoliyat ko'rsatishini amalga
oshirish va imkoniyati cheklangan hamda soglom tengdoshlari orasida dustona
munasabatni shakillantirish.
- Ommaviy axborot vositalari orqali aloxida zxtiyojli bolalar integratsiya va
inklyuziv ta’limi xaqida chiqishlar tashkil etish.
- Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining psixologiya, maktabgacha ta’lim,
boshlang'ich ta’lim, defcktologiya yo'nalishlarida ta ’lim oluvchi talabalar,
uchun inklyuziv ta’lim soxasi bo'yicha maxsus kurs, semenar dasturlarini va
metodik qullanmalar ishlab chiqish, scmcnarlar o'tkazishll
Aravacha yuradigan yoki xassa va boshka moslamalar orkali xarakatlanuvchi bolalar
uchun sinfdagi xarakatlanish joylarini yctarli ekanligiga ishonch kilish uchun
kuyidagilarga e’tibor bering:
• Kurish va eshitish kiyinchiliklarida ega bolalar gilam va partalar orasida butun sinf
faoliyatida ishtirok eta oladigan tarzda utirganlariga ishonch xosil kiling.
• Ta’lim olishda kiyinchilikka uchraydigan va bunda ta’lim olish imkoniyatlarini
kullay olishlariga ishonch xosil kiling.
• Turli xil tibbiy muammoiarga ega bolalaming ayrimlari tez-tez ovkatlanish,
suyuklik imkoniyati cheklanganish yoki boshkalarga karaganda kuprok borish
extiyojiga ega buladilar. Bunday bolalar uzlarini nokulay xis etmasliklari uchun zarur
shart-sharoitlarini yaratishga e ’tibor karating.
• Uzok muddatlik tik tura olmaydigan bolalar xam e’tibordan chetda koldirmang.
Agar bolaga diqqatni jamlash yoki kurinmas yashirish (autizim yoki giperfaollik
natijasida dikkatning yetishmasligi) natijasida tinch utirishga kiynalsa, boshka
ukuvchilar aytilgan vazifalar bilan mashgulot bulsalar xam dikkati tarkok
ukuvchilaming bir nafas dam olishlariga imkon bering.
Maxsus (korreksion)muassasalami ko‘p yillar davomidagi faoliyatidagi ta’lim
jarayonida aloxida ta’lim olishga extiyoji bo ig an nuqsonli bolalami o'qitishda
kurgazma ia boshqa vositalar qo'llanib kelingan, lekin bu tajribani mexanik ravishda
umumta’limga o ‘tkazish mumkin emas. Chunki ta’limning maqsadi va uning vazifasi
, yondoshuvi va metodi turli - xil.
Ammo bu vaziyatdan chiqishni iloji bor; imkoniyati cheklangan bolalami
umumta’lim jarayoniga bosqichma - bosqich kiritishning tizimini kiritishning
tizmini ishlab chiqish kcrak. Bunda aw al tashkil qilinib faoliyat ko'rsatib
kelayotgan maxsus (korreksion)
57
Uzbekstonda maxsus ta’limi tizimi rivojlangan b o iib imkoniyati cheklangagn
bolalar va usmirlar ta’limini davr talabi darajasida samarali takomillashtirishga
davlatimiz tomonidan katta etibor berilib, davlat qonunlarda o 'z ifodasini topgan.
Respublikanizda imkoniyati cheklangan bolalar nuqson turiga ko‘ra maxsus maktab,
maktabgacki ta’lim muassasalarida ta’lim olishi tashkil qilinib kelgan. Ushbu ta’lim
muassasalaida bolalami o'qitish uchun qulay sharoitlar yaratilgan va tibbiy
-
psixologo
-
pedagogik yordam mutaxasislar tomonidan amalga oshirilib
kelinmoqda
Kam tamirlangan oilalar mexribonlik uylari, uyda yakka tartibda ta’lim olayetgan
nogiron bdalar ta’lim tizimi va mazmunini takomillashtirish, moddiy bazasini
yaxshilash,ulami ta’lim olishi uchun zarur bulgan shart sharoitlami yaratish xamda
ukuv kurolar, maxsus yerdamchi vositalar, dastur, darsliklar bilan ta ’minlanishi
birmuncha faollashib, turli chora tadbirlar amalga oshirib kelinmoqda. Bu ta’lim
muassasalaria bolalami aloxida o'qitilishi uzoq yillardan beri davom ettirilib
kelinmoqda
Imkoniyati cheklangan bolalami sog'lom tengdoshlaridan ajratilib o'qitilishi
natijasida llaming ishga joylashishi, boshqa maktabni bitiruvchi tengdoshlariga
nisbattan aicha past foizni tashkil etadi. Imkoniyati cheklangan bolalami sog'lom
bolalar
blan
birgalikda
maktablarda
o'qitish
ulami
jamiyatga
faol
intcgratsiydashning altemativ bir turidir.
Inklyuziv «fqitish masalasi butun Jahon hamjamiyatida tan olingan va xayrixoxlik
bilan amalgt oshirilishi ta’lim siyosatining eng asosiy yo'nalishidir.
Keyingi yUarda davlatimiz tomonidan ta’lim olishida qiyinchiligi bo'lgan yaniy
maxsus exiyejli bolalar va usmirlami maxsus muassasalarda ta’lim olishi bilan bir
qatorda ulani kobiliyat va imkoniyat darajasini etiborga olgan xolda umumta’lim
muassasalaida integratsiya va inklyuziv usulda ta’lim tarbiya olishiga xam etibor
berilmokda, O'zbekiston respublikasining davlat qonunlari, me’yoriy xujjatlarda ush
bu masala jayd etilgan. Lekin savol tug'iladi: har bir sog'lom yoki nogiron shaxs va
har bir O'ztekiston fuqarolari imkoniyati cheklangan bolalami sog'lom bolalar bilan
birgalikda t'qitilishiga tayyormi?
Gender ijtmoiy -
siyosiy markaz tomonidan hr - xil toifadagi axoli guruxlari
urtasida otkazilgan surovnomalarda umumta’lim tizimida bolalaming birgalikda
o'qitilishigt jamiyatning munosabati va tayyorligi qaydarajada ekanligini aniqlashdan
iborat edi. O'rganish natijasida shu narsa aniqlandiki O'zbekistonda istiqomat
qiluvchi fiqarolaming ko'pchiligi y a’niy 62% nogiron bolalami maxsus maktablarda
o'qitilishi kerak deb ta’kidlashgan. Bunday aloxida o'qitish tarafdorlarini
ko'pchiligirin eshitishida va ko'rishida
nogironligi bo'lganlar. Lekin tayanch -
xarakati a ’solari falajlangan nogiron bolalaming har bir 4 sidan biri umumta’lim
maktablariik o'qish tarafdorlari. Gender va siyosiy, ijtimoiy tadqiqot markaz
ekspertlariring tadqiqoti xulosasiga ko'ra an - anaviy shakllangan maxsus ta’lim
muassasalai pedpgoglari bilan xisoblashish zarur deb ta’kidlaydi. Agarda ota -
onalar nogixm bolalarini umumta’lim maktablarida o'qitishni xoxlashsa, ular banday
huquqlargaegadirlar. Bu borada xalqaro va mahalliy ekspertlar fikricha, imkoniyati
cheklangannogiron bolani umumta’lim maktabida o'qishi nafaqat ota - onalar uchun
58
shuningdek davlatga ham foydali. Chunki maxsus ta ’lim ga ajratilgan moliyaviy
budjet nogiron bolaiam i um um ta’lim m aktablarda uqitishiga qaraganda bim echa bor
oshadi. Hatto um um ta’limni nogironlarga qulay qilib qayta jixozlash yoki
ta’m irlashga sarflaydigan m ablag' m axsus ta ’limga ajratiladiganga nisbatdan ancha
kam. O 'tkazilgan surovnom alardan m a’lum b o ‘ldiki m aktab, kolledj va oliy ta’lim
tizimini qurilishi nogiron o'quvchilam i qabul qilishga tayyor em as, chunki
infratuzilmalar: vulakchalar, binolarga
0
‘m atilgan qurilm alar, zinapoyalar, maxsus
yordamchi texnik vositalar (kom pyuterlar), maxsus individual rivojlantiruvchi
dasturlar, darsliklar yctishmaydi. M avjud b o ‘lgan m uam m olar bilan bir qatorda uni
yechimi ham asta sekin hal qilinmoqda.
Halqaro tajriba shuni ko'rsatadiki, inklyuziv ta ’lim strategiyasini rivojlantirish ko‘p
muddatli vaqtni talab qiladi. Bu ta ’limni rivojlantirish uzliksizlikni va uni tadbiq
qilishga bosqichm a - bosqich komplcks yondashuvni am alga oshirish kerak.
Inklyuzivning m uvaffaqiyati, m uttaxasislam ing fikri b o 'y ich a imkoniyati cheklangan
bolalam i qayerga borib o'qishiga va inklyuziv ta ’lim dasturiga bog'liq. Eng a w a lo
inklyuziv ta ’lim davlat ishi bo'lishi kerak.chunki ta ’lim olishga imkoniyati
bo'lm agan aloxida extiyojli shaxslar iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jarayondan tushib
qoladilar. X ukum at ularga tenglik imkoniyatini ta ’minlashi kerak. Shuni aytish joizki
inklyuziv ta ’lim nogironlar uchun zarur. \
Inklyuziv ta ’lim ga o 'tish masalasi O 'zbekistonda ratifikatsiya qilingan bolalar
huquqlari va nogironlar huquqlari tug'risidagi konvensiyaga asoslanadi. Ammo
inklyuziv ta ’limga o'tishga, bunday yondashuv uchun nafaqat mos keladigan huquqiy
bazani —yaratish v a shuningdek zarur bo 'lg an sharoitlam i yaratishga;
-k a d rla m i tayyorlash;
—nogironlam i kasbiy reabilitatsiyasini ta ’minlash;
—jam iyatni to 'g 'ri va ijobiy fikrlashiga;
—davlat ta ’lim standartlarini m oslashtirish va tasdiqlash kabi
Inklyuziv ta ’lim isloxotini am alga oshirish uchun normativ bazasini mustahkamlash,
imkoniyati cheklangan bolalam i um um ta’lim m uassasalarida ta ’lim olishini
ta ’minlash uchun pedagoglam i m alakasini oshirish, qayta tayyorlash ishlarini
jadallashtirish va samaradorligini oshirish, inshootlam i m oslashtirish kabi bir qator
dolzarb m uam m olam i hal qilishga b og'liq.
Yuqorida ko 'rib chiqilgan inklyuziv ta ’lim to 'g 'risid ag i zarur tushuncha va fikrlar
integratsiya ta ’limini am aliyotga tadbiq qilishda foydali bo'lishi mumkin. Olib
borilgan surovnom alar tahlili im koniyati
cheklangan
bolalam i
um um ta’lim
m aktablarida o 'qitish jarayonida duch keladigan qiyinchiliklam i bartaraf etishga
yordam beradi.
Chunonchi um am ta’lim
m uassasalari
sharoitini imkoniyati cheklangan
bolalarga moslashtirib ta ’lim va tarbiya berish natijasida bolalar o'rtasida
do'stona m unosabatlar shakllanib boradi. Bunday bolalar va usm irlam ing ijtimoiy
jam iyatga erta va to ia q o n li m oslashuvlari ta ’minlanadi.
Inklyuziv ta ’limni O 'zbekiston Respublikasida jo riy qilishning yana bir afzallik
tomoni shundaki, maxsus ta ’lim m uassasalari m avjud bo'lm agan joylarda ham
59
imkoniyati cheklangan bolalam i um um ta’lim tizim iga t o ii q jalb qilinishiga
imkoniyat jaratiladi.
Inklyuav ta ’limni joriy qilishdagi am aliyotdagi mavjud m uam m olam i hal etish
uchun un in | m azm uniga oid m asalalam i oydinlashtirish lozim:
1. Inklyuziv maktab pedagog va psixologlariga qanday talablar q o ‘yiladi?
2. Resurs rmrkazlari nima?
3. Resurs o'qituvchi kim?
4. Ota-onal»ming ishtiroki qanday?
5. Individuil rivojlantirish reja-dasturi nima?
6
. Sinf, o ‘qitishda nim alarga e ’tibor beriladi?
Inklyuav sin f o'qituvchilari rivojlanishida u yoki bu darajada m uammolari
b o 'lg an bollalar rivojlanish xususiyatlari haqida keng tushunchaga ega boMishlari,
ta ’lim jarajonida interfaol usullarini q o ‘llay olishlari, resurs o ‘qituvchi ham da ota-
onalar bilan m ustahkam aloqa o ‘m ata olishlari lozim.
Psixotog bolalam ing extiyojlaridan kelib chiqib individual va guruhlarda
ishlashni rejalashtiradi. Psixologning asosiy vazifasi bolaning bilish va xissiy-
irodaviy riw jlanishi bilan b o g iiq reja-dastur boM im larigajavob berishdan iborat.
Resursm arkazlari har bir tum an xalq ta ’limi boshqarm asi tarkibidagi bo'lim . Bu
bo'lim ning faoliyati inklyuziv m aktablar faoliyatini muvofiqlashtirish, boshqarish,
am aliy va noddiy yordam ko‘rsatishdan iborat.
Resun o ‘qituvchi bola bilan darsda va undan tashqari vaqtda dars jarayonida
olganlarini
m ustahkam lash,
korreksiya
ishlarini
am alga
oshirish
bilan
shug'ullaniA'chi m axsus defektologik m a’lum otga ega o'qituvchi.
O ta-om lam ing
ishtiroki
qanday?
Bizning
m odelda ota-onalar nafaqat
ko'm aklashivchi, balki asosiy figura. U lar bolani uyda bo'lgan vaqtlarida barcha
faoliyatga jalb etishlari, sekin-asta nafaqat atrofdagilam ing, balki barchaning uning
rivojlanishidagi m uam m oga oddiy holdek m unosabatda b o iish larig a , turfaliklam i
yengishga »lib keladi. O 'quvchi sifatli ta ’lim olishi huquqiga ega boMish uchun,
maxsus ta ’im sharoitlari yaratilishi, o ‘qishdagi qiyinchiliklarga ega bo'lgan o ‘quvchi
maxsus ta ’lm ehtiyojlariga ega b o ig a n shaxs deb qaralishi muhim.
T a’lin ishtirokchilari o ‘quvchilam ing maktabdagi barcha o'quv-tarbiyaviy
jarayonda nuvaffaqiyatli ishtirok etishlarini kafolatlash maqsadida har bir o'quvchi
uchun individual rivojlantiruvchi reja-dastur tuzishlari lozim.
Individual rivojlantiruvchi reja-dastur im koniyati cheklangan o'quvchilari
faoliyatinirg m azm unini yoritishga yo'naltiriigan hujjat. Bu hujjatda korreksion-
rivojlantirus'chi dasturning oxirida bola holatining kom pleks bahosi beriladi.
Individual rivojlantiruvchi rejani ishlab chiqishda fan o ‘qituvchilari, alohida
e ’tiborga nuhtoj bola bilan individual m ashg‘ulotlam i olib boruvchi (mutaxassis
defektologbr, psixologlar, tarbiyachilar va ota-onalar bevosita ishtirok etadi) barcha
m utaxassisbr m a’suldir. Individual rivojlantiruvchi dastum i yozishda maktab
60
rahbari ham ishtirok etadi. M aktab rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Shuningdek,
individual rivojlantiruvchi rcja-dastum i bajarish bo'yicha m as’ui mutaxassis
tayinlanadi. M as'ul m utaxassis rejadagi har bir bo'lim ning o 'z vaqtida bajarilishini
ko'zatib borishi va m utaxassis jam oasini um um iy ish faoliyatini m uvofiqlashtirib
borishi lozim.
M axsus ehtiyojli bolalam i individual-korreksion rivojlantirish reja-dasturi turli
ta’lim muddatiga tuzilishi mumkin. Bu muddat bolaning rivojlanishda orqada
qolganlik darajasi (kam chiligini tuzilishi)ga, hamda ota-onaning intilishi va bilim
darajasiga bog'liq. O datda bolalam i individual korrcksion-rivojlantirish reja-dasturi
b o'yicha o 'qitish muddati yarim yildan bir yilgacha m uddatni tashkil qiladi. Biroq
ushbu muddat oralig'ida zaruratga k o 'ra individual rivojlantirish rcja-dasturiga
tegishli o 'zgarishlar va qo'shim chalar kiritilishi mumkin.
Shu vaqtdan e ’tiboran ushbu dastur bolaning shaxsiy y ig 'm a jildida va
korreksion ta ’limni olib borayotgan har bir pedagogda saqlanadi. Individual
rivojlantirish reja-dasturi bola rivojlanishining barcha asosiy sohalarini qam rab olishi
kerak:
•nutqiy
• ijtim oiy-iqtisodiy
•jism oniy va o 'z -o 'z ig a xizm at ko'rsatish
•davolash va tibbiy reabilitatsiya.
Bunda m as’ui m utaxassis bolaga korreksion yordam ko'rsatilayotgan davr
mobaynida, b o 'lib o 'tgan barcha voqea hodisalarga tavsif berib boradi, bu vaqt
davom ida individual rejaga kiritilgan barcha o'zgarish va qo'shim chalam i, ulam ing
sabablarini ko'rsatgan holda yoritib boradi. Bola holatining qayta baholash
jarayonida bolaning ota-onasi, uning o 'z i bilan suhbat o'tkaziladi, uslubchi va tibbiy-
pedogogik-kom issiya m utaxassislarining fikri so'raladi. Nihoyat, dastur maqsadlari
qay darajada bajarilganligini ko'rsatuvchi ballar ko'rinishidagi baho qo'yiladi.
Dasturga kiritilgan barcha o'zgarish va qo'shim chalar ulam ing sababini
ko'rsatgan holda yozib boriladi. O 'tkazilayotgan korreksion bosqichlarda sodir
bo'layotgan uzilishlar sanalari va ulam ing sabablari ko'rsatiladi.
Pedagog bolaning bilim i va faoliyat turlari (bu o 'rin d a pedagog bolaning sensor
rivojlanishi, atro f m uhit haqidagi m a ’lumot darajasi, o 'y in , mehnat, tasviriy sanat
sohasidagi faoliyatining rivojlanish darajasini k o'rsatib o 'tad i. bolaning barcha
im koniyatlari va ehtiyojlarini qayd etadi); o 'z -o 'z ig a xizmat ko'rsatish ko'nikm alari,
pedagog bolani psixofizik rivojlanishini baholash paytida o 'z -o 'z ig a xizmat
ko'rsatish darajasini aniqlaydi.
Individual rivojlantiruvchi reja-dastur asosida kundalik ish rejasi tuziladi va
haftada bir marta o 'q u v ishlari bo'y ich a direktor o'rinbosari tom onidan tasdiqlanadi.
| 