35
6.
Vegetativ organlarga izoh bering, o’suv davri va unda sodir
bo’ladigan fenologik bosqichlar
7.
Generativ organlari va ularning tinim davrining xususiyatlari.
Tayanch
so‘zlar:
Tok
tuzilishi,
rivojlanishi,
morfobiologik
xususiyatlari, tokning ustki qismi, yer osti qismi, ildiz tuzilishi, yonaki
ildizlar, barg, poya, jingilak, gul, to‘pgul, uzum g‘ujumi, urug‘.
2.1. Tok o‘zining morfo-biologik xususiyatlari va tuzilishiga ko‘ra,
vegetativ va generativ organlarga
bo‘linadi.
Vegetativ organlarga tok tupining o‘suvchi qismlari:
ildiz, poya,
barg, kurtak, jingalak
kabi organlari kiradi va ular o‘simlik hayotida
muhim ahamiyat kasb etadi. Ular orqali suv va oziq moddalar
o‘zlashtiriladi, fotosintez, transpiratsiya,
nafas olish kabi muhim
jarayonlar kechadi. Shuningdek, vegetativ ko‘payish vazifalrini tok
novdalarining poya qismlarini o‘sishi orqali amalga oshadi.
Generativ (reproduktiv) organlarga to‘pgul, gul, shingil, g‘ujum
va urug‘lar
kiradi.
Reproduktiv
orgaNar meva pishgach, rivojlanishdan
to‘xtaydi.Ular orqali
jinsiy ko‘payish sodir etiladi. Tok boshqa o‘simliklar singari
morfobiologik tuzilishiga ko‘ra,
yer usti (poya) va yer osti (ildiz va ildiz
tizimlari) qismlari
dan iborat.
Ildiz va ildiz tizimi
Tok ildizi uning o‘sishi va rivojlanishida bir qator muhim
vazifalarni ijro etadi. Eng avvalo, tok ildizi uzumning yer ustki
organlarini tuproqda mustahkam tutib turishiga xizmat qiladi.
Ildizning
asosiy vazifasi -tuproqdan suv, oziqa moddalarini so‘rib, yer ustki
qismi organlariga uzatishi
natijasida o‘simlikda biokimyoviy,
moddalar almashinuvi va fotosintez jarayonlari muvaffaqiyatli kechishi
oqibatida uning mahsuldorligi ortib, hosil va sifati yaxshilanadi.
Tok urug‘idan ko‘paytirilganda, urug‘murtakdan dastlab o ‘ q
ildizni paydo qiladi. Bir necha kundan so‘ng ildiz shoxalay boshlab,
undan yon ildizlar hosil bo‘la boshlaydi. Birinchi yon ildizlarni
birinchi tartibli ildiz deb , undan o‘sib
chiqqan ildizlarni esa
ikkinchi va shu tartibda shoxlanishlar davom etib, 3,4,5- va h.k.lar
tartib y o n f a o l ildizchalar rivojlanadi.
Yosh, asosiy ildiz va undan o‘sib chiqqan mayda va kalta
ildizchalarni so‘ruvchi faol, popuk ildizlar deyiladi. Ular dastlab,
juda nozik, mo‘rt, kalta va oq rangli bo‘lib, erigan mineral
36
moddalar, shuningdek, karbonat angidrid gazlarini o‘zlashtirish
xususiyatiga ega. Ularda turli murakkab
organik birikmalar -
qandlar, azot, fosfor va boshqa kislotalar sintez bo‘ladi. Mazkur
birikmalarning oz miqdori tuproqda ajralib chiqib, chirib
parchalangan ildiz qoldiqlari tufayli tuproqni organik moddalar
bilan
boyitadi, ildiz atrofida mikroorganizmlar (rizosferalar),
zamburug‘ va bakteriyalar to‘planishiga yordam beradi.
Asosiy o‘q ildizlar uzun, etli, deyarli bir xil yo‘g‘onlikda bo‘lib,
usti qo‘ng‘ir-jigar rangda bo‘lib, yupqa ajraluvchi qobig‘ bilan
qoplangan bo‘ladi. Ular, asosan tok tupini tuproq (yer)da
mustaqkam tutib turishini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Asosiy
yoki skelet ildizlar orqali tok tupining yer ustki qismi (poya, barg,
generativ organlar va h.k.)ga suv va unda erigan mineral moddalar,
tuzlar uzatiladi. Ularda esa o‘simlik rivojlanishi uchun zarur bulgan
oziq moddalar (kraxmal, o qsil,yog‘lar) zaxirasi to‘planadi. Yosh
ildizchalar o‘ttan yilgi ildizlarda, hatto q arigan skelet ildizlarda ham
paydo bo‘lishi mumkin. Ildizlarning o‘sishi yosh ildizlarning uchki
qismida hosil bo‘luvchi to‘qimalari xujayralarining bo‘linishi
tufayli sodir bo‘ladi.
Tok
ildizlarining tuzilishi va ularning yer ostida joylashishiga
qarab 3 guruhga bo‘linadi: 1.Shudring shimuvchi yuza ildizlar; 2. Yon
ildizlar va 3. Asosiy o‘q ildizlardan tashkil topgan .
Barcha ildiz va ildizchalar to‘plami ildiz tizimini tashkil qiladi.
Tok qarigan sari uning ildizlari kamayib boraveradi, yonaki,
mayda
ildizlar soni sezilarli darajada qisqaradi va natijada tok qariydi,
o‘sishdan to‘xtab, hosil kamayadi. Tokning o‘sishi va rivojlanishi
uchun zarur bo‘lgan suv va oziq moddalarni so‘rib o‘zlashtiradi. Uning
asosiy ildizlari orqali yer ustki qismlariga oziq moddalarni yetkazishda
mayda so‘ruvchi ildizlarning ahamiyati katta.
Ular quyidagi qismlardan iborat:
