39
plastinkasidan iborat. Barg sathi katta, yassi, chetlari tishsimon, ayrim
hollarda butun va kertikli bo‘lib, uzum naviga qarab, turli shaklda, och
yashildan to‘q yashil tusda bo‘ladi. Kuzda oq va pushti rangli uzum
navlarining barglari
sariq rangga, g‘ujumi qora ranglilari esa qizil rang
oladi. Tok bargi 5-6 haftagacha o‘sib malum hajmga ega bo‘lgach,
o‘sishdan to‘xtaydi. Bu davrda assimilyatsiya jarayoni kuchayib
kimyoviy tarkibi o‘zgaradi, xlorofill parchalanib, oziq moddalar
poyaga o‘ta boshlaydi. Tok tupinnng eng ko‘p barg yuzasi uzum pisha
boshlagan vaqtga to‘g‘ri keladi. Barg yuzasining 15-30 %i
gullashgacha, 60-65 %i iyun oyi oxirlariga to‘g‘ri keladi. O‘simlik
hayotida fotosintez, transpiratsiya kabi fiziologik jarayonlar muhim
ahamiyatga ega. Ular orqali o‘simlikning oziqlanishi, suvga bo‘lgan
talabi, chiniqishi, mahsuldorligi va h.k.lar tartibga solinadi. Fotosintez
uchun eng qulay harorat 30-32°S bo‘lib, harorat 38-40°S
dan oshsa,
yoki 6-7° dan pasaysa fotosintez jarayoni deyarli to‘xtaydi. Fotosintez
odatda kunning birinchi yarmida kuchayadi, kun o‘rtalarida susayadi,
kunning ikkinchi yarmida yana jadallashadi. Barg orqali sodir
bo‘ladigan yana bir muhim jarayon - bu o‘simlik
transpiratsiyasidir.
Suv, asosan, barg og‘izchalari, qisman kugikulasn orqali bug‘lanadi.
Transpiratsiya barg va boshqa organlarning qizib ketishdan saqlaydi.
Tuproqda
namlik
yetishmaganda
havo
harorati
ta’sirida
transpiratsiyaning hamda bundan tashqari tok tupining ko‘p suv
bug‘latishi barglarining so‘lishiga olib keladi. Tok barglari orqali
kuchli suv bug‘latish xususiyatiga ega.
K. V. Smirnov va boshqalarning ma’lumoti bo‘yicha uzumning
150-200 ta bargi bo‘lgan bir tup Risling navi havo harorati 24°S
bo‘lganda bir sutka davomida 1-1,5 l suv sarflanishini o‘zlarinig
tadqiqot natijalarida aniqlaganlar. Shuningdek, tadqiqotlarda suvning
faqat 0,2%igina biomassalarning shakllanishiga, qolgan suv qismi
transpiratsiyaga sarf bo‘lishi aniqlangan.
Uning hayotiy faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Barg yordamida
o‘simlikda suv va oziqa moddalarining harakatini izga tushiradi.
Barglarning nafas olishi natijasida metabolizm jarayonlari uchun kerak
bo‘lgan energiya ajraladi.
2 2,Barg o‘simlik bilan tashqi muhit o‘rtasidagi gaz almashinuvida
muhim
rol o‘ynaydi.
Tok
bargi bandning uzunligi va barg yaprog‘ining shakli tok
navlariga qarab
har xil bo‘ladi. Tok bargi, ko‘pincha, 3 yoki 5 kertikli
40
bo‘lib, har bir bo‘laklar o‘rtasida o‘yiqlar bo‘ladi.
Barg sathi silliq,
burishgan shaklda bo‘ladi.
3-rasm. Tok barglarining uzum navlariga qarab, barg va barg bandi
shakllarining tuzilishi.
Barg yaprog‘ining orqa tomoni ko‘pincha tuklar bilan qoplangan
bo‘ladi. Barglar toklar rivojlanishi uchun muhim o‘ringa egadir.
O‘simlikda, ya’ni tokda bargni tashqi muhit omillaridan himoya qiladi,
suv, asosan, barglar orqali bug‘lanadi.
4-rasm. Tok barglarining uzum navlariga qarab, barg va barg bandi
shaklining old va orqa tomondan ko‘rinishi.
Bu esa o‘simlik tanasidagi haroratni biroz pasayishiga olib keladi va
uni haddan tashqari qizib ketishidan saqlaydi, bu o‘simlikni o‘sishi,
hosil shakllanishiga me’yor darajasida ta’sir qiladi.
Barg anatomik tomondan o‘z vazifalariga ko‘ra, barg bandida
o‘tkazuvchi tizim va mexanik to‘qima rivojlangan.
Tokning uzoq, yashashi, mo‘l va sifatli hosil berishida barg
sathi muhim rol uynaydi.
Barg sathi deyilganda
barcha barglar
maydonining yig‘indisi tushuniladi. Barg sathining hajmiga,
qanday sharoitda faoliyat ko‘rsatishiga qarab umumiy hosildorlik
va hosil sifatini aniqlash mumkin. Barg sathi hajmini aniqlashda
turli usullardan foydalaniladi. Eng ko‘p tarqalgani ampelografik
41
usul bo‘lib, bunda barg markaziy bo‘lmasining eng yuqoridagi
uchidan eng pastki bo‘lmasigacha bo‘lgan masofa o‘lchanadi.
Odatda o‘rtacha rivojlangan novdadagi barg sathi 16-18 dm
2
va undan ko‘proq, bitta tupdagisi 11-14 m
2
, bir gektar tokzorniki
35-40 ming m
2
ni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkichlar novdalar va
kurtaklar soni, o‘simlikning nam bilan ta’minlanganligi
hamda
parvarishiga bog‘liq.
Barg sathining eng muhim ko‘rsatkichi, bu tok tupi ѐki
tokzorning hosil shakllanaѐtgan davridagi (aprel-may) kundalik
barg sathi maydonining yig‘indisi bilan bog‘liq bo‘lib, bu
ko‘rsatkichni uzumchilikda
fotosintetik potensial
deyiladi. Bu
ko‘zlangan
hosil
hamda uzum naviga qarab hisoblab
aniqlanadigan miqdordir.
Ayrim izlanuvchi olimlarning ma’lumotlariga ko‘ra, 100 s/ga
uzum hosili olish uchun (masalan, Rkatsiteli uzum navidan)
fotosintetik potensialning hisoblash miqdori 1,26... 1,76.10
b
m
2
kunni, 150 s/ga hosil olish uchun esa 1*83...2,64.10
6
m
2
kunni
tashkil etishi aniqlangan.
Tok tupining barg sathi sekin-asta osha borib, uzum pisha
boshlashida eng yuqori darajaga ko‘tariladi. Uning atigi 15- 30% i
tokning gullash fazasining boshlanish davriga to‘g‘ri keladi.Barg
orqali tok hayoti uchun zarur bulgan fotosintez, transpiratsiya, nafas
olish kabi fiziologik jarayonlari sodir bo‘ladi.
Fotosintez
faqat yorug‘lik tufayligina sodir bo‘ladi. Bu
jarayonning jadal kechishi, shuningdek, havo harorati, namlik, oziq
moddalar va karbonat kislota,
tok turi va navi, yoshi, barg sathi,
parvarishlash agrotexnikasi kabi omillarga ham bog‘liq bo‘ladi.
Pastki 8—10- barglarda fotosintez yaxshi kechishi tufayli uzum
boshlari shakllanadi, yuqoridagi barglar fotosintezi tufayli esa uzum
tarkibidagi qand moddasi ko‘payib, hosil sifati yaxshilanadi. Uzum
tarkibidagi qand moddasining to‘planishida bachki novdalar ham
m u h i m ahamiyat kasb etadi. Shularni hisobga olib, xomtok va
novdalar uchini chilpishni sifatli o‘tkazish lozim bo‘ladi.
