Nazorat savollari:
1.
Tokning rivojlanishini izohlab bering
2.
Tokning vegetativ organlarini ayting
3.
Tokning generativ organlarini ayting
4.
Tokning ildiz tizimi va qismlari nimalardan iborat va
vazifasi
5.
Tok poyasi va uning tutgan o‘rni
48
6.
Tok bargi, tuzilishi, o‘sish va rivojlanishdagi tutgan o‘rni
7.
Barg va barg bandlarining shakllari va ularning ahamiyati
8.
Jingilak va uning vazifasi
9.
To‘pgul, gulning tuzilishi va ahamiyati
10.
Uzumboshi g‘ujumi, katta-kichikligi,tuzilishi
bo‘yicha ma’lumotlarni ayting
11.
Uzum urug‘i va uning tuzilishini izohlang
3-MAVZU: EKOLOGIK OMILLARNING TOKNI
O’SISHI, RIVOJLANISHI, HOSILDORL
IGI, HOSIL
SIFATIGA
TA’SIRI
Reja:
1. Iqlim sharoiti
2. Tuproq sharoiti
3. Uzum tokiga ta’sir etuvchi omillar
3.1. Iqlim sharoiti.
O‘rta Osiyo respublikalari bo‘yicha
O‘zbekiston mo‘tadil iqlimli hududda joylashganbo‘lib, Sharqda
Qirg‘iziston va Tojikiston, shimolda Kozog‘iston va qisman
Afg‘oniston bilan chegaralangan. Mamlakatimiz hududida turli xil
iqlim sharoitlarini ko‘rish mumkin. U okean va dengizlardan uzoqda,
yer kurrasining turli xil baland-pastliklarida joylashgan bo‘lib, g‘arbiy-
sharq tomon yo‘nalishida Tyanshan va Pomir-Oloy tog‘lariga duch
kelamiz.Tog‘larning balandligi 3600 m ni, ayrim cho‘qqilari dengiz
sathidan 4750 m balandlikda joylashgan. Bu tog‘larda, asosan kuz, qish
va bahorda 800 mm dan to 1500—2000 mm gacha yog‘ingarchilik
miqdorini tashkil qiladi, dengiz sathidan 3000 m va undan baland
joylashgan tog‘larda abadiy muz, qor qoplamlari bo‘lib, tekislikda
joylashgan hududlarni yozin-qishin suv bilan ta’minlab turadi. Tog‘li
hududlarning yana bir ijobiy tomoni shundaki, sanoatni va qishloq
xo‘jaligini elektr quvvati bilan ta’minlaydi, aholining hordiq
chiqaradigan zonasi bo‘lib xizmat qiladi. Tog‘lardan oqib tushadigan
suv hisobiga, tekisliklardagi sug‘oriladigan hududlarning asosiy
qismida paxta yetishtiriladi. Serhosil bog‘-rog‘lar va tokzarlar asosan,
sug‘oriladigan yerlarda joylashgan. Sug‘oriladigan hududlarda meva
49
daraxtlar me’yor darajasida o‘sadi va muttasil mo‘l hosil beradi. Tog‘li
hududlarda esa sug‘oriladigaya yerlarga nisbatan meva hosili kamroq
bo‘ladi. Dengiz sathidan balandlikka ko‘tarilgan sari, bog‘ va tokzorlar
kamayib boradi.
O‘zbekistonda mavjud bog‘ va tokzorlar maydoniga nisbatan
dengiz sathidan 250 m balandlikda joylashgan yerlarda 7,4 %. 250 dan
to 500 m gacha bo‘lgan yerlarda 46,7 %, 500 dan to 750 m gacha
bo‘lgan yerlarda 29,2 %, 750 m dan baland bo‘lgan yerlarda esa bog‘
va tokzorlarning 16,7 %i joylashgan. Ayniqsa, respublikamiziiig past
tekisliklarida joylashgan hududlarda havo harorati tez-tez o‘zgarib
turadi. Tog‘ va tog‘ oldi hududlarida esa havo ko‘pincha o‘zgarmaydi.
Tekislik mintaqasi. Bu mintaqaga dengiz sathidan 600—750 m
balandlikda joylashgan yerlar kiradi. Mirzacho‘l, Jizzax, Markaziy,
Farg‘ona, Qarshi, Surxondaryo cho‘llari, Amudaryo etaklaridagi
o‘zlashtirilgan va o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan yerlar ana shu
mintaqada joylashgandir. Keyingi yillarda bu mintaqada ko‘p
yerlarning meliorativ holati yaxshilanib yirik, katta maydonlarda
paxtazorlar, bog‘u-rog‘lar barpo etish bilan bir qatorda, qishloq
xo‘jaligining boshqa tarmoqlari ham rivojlanayapti.
Tog‘ oldi mintaqasi (adirlar) - dengiz sathidan 700-750 m dan 1200-
1600 m balandlikda joylashgan yerlardir. Bu mintaqadagi yerlar
ma’lum darajada qiya bo‘ladi. Bu yerlarda bog‘dorchilik va
uzumchilikni rivojlantirish uchun iqlim va tuproq sharoiti juda qulay
hisoblanadi. Yil davomidagi yog‘ingarchilik miqdori 450-700 mm ni
tashkil etadigan yerlar lalmikor bog‘dorchilik va uzumchilik uchun juda
mos keladi.
Tog‘li mintaqa. Bu mintaqaga dengiz sathidan 1200-1600 m dan
2700-2800 m balandlikda joylashgai yerlar kiradi. Mana shu
balandlikda joylashgan tog‘ etaklari bog‘dorchilik va uzumchilik uchun
juda qulaydir. Bu yerlarnn sug‘ormasdan ham bog‘ barpo qilish
mumkin. Mazkur mintaqada ko‘plab yovvoyi olmazor, yong‘oqzor,
tog‘olchazori, do‘lanazorlarni uchratish mumkin.
Baland tog‘li mintaqaga dengiz sathidan 2700-2800 m balandlikda
joylashgan yerlar kiradi. Bu yerlarda meva va buta daraxtlari
uchramaydi, chunki ularning o‘sishi, rivojlaiishi va hosil berishi uchun
issiqlik yetishmaydi, yoz mavsumi ham qisqa bo‘ladi.
Yuqorida qayd qilib o‘tilgan mintaqalarda zarur agrotexnika
50
tadbirlari amalga oshirilgan taqdirda, meva daraxtlari va rezavor meva
o‘simliklaridan muttasil mo‘l hosil olish imkoni yuqori.
Dengiz sathidan 500—600 m balandlikda joylashgan yerlarda yil
davomidagi yog‘in miqdori 650—700 mm ni tashkil qilgan yerlarda
kerakli agrotexnik tadbirlar amalga oshirilganda lalmi bog‘dorchilikni
barpo etish mumkinligi ko‘p yillik tajribalarda aniqlangan.
O‘zbekiston sharoitida issiq kunlarning davomli bo‘lishi ham
issiqsevar mevalardan: anor, anjir, xurmo, danakli va urug‘li mevalarii
o‘stirish uchun juda qulay hisoblanadi. Bunday mintaqalarda mevali
daraxtlar yaxshi o‘sib, tez rivojlanadi va barvaqt hosilga kiradi. Foydali
haroratning yuqori bo‘lishi meva ko‘chatlarining baquvvat o‘sishiga
imkon yaratadi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida ob-havo
anor, anjir va xurmo ko‘chatlarini standart talablariga to‘liq javob
beradigan qilib yetishtirish uchun juda qulay muhit hisoblanadi.
Vahorda ko‘chatzorga ekilgan anor, anjir, tok, smorodina
qalamchalaridan kuzga kelganda doimiy boqqa ekish mumkin bo‘lgan
bir yashar standart ko‘chat olish mumkin. Surxondaryo viloyatida eng
issiqsevar o‘simliklardan shakarqamish o‘stiriladi, hozirgi kunda
shakarqamishdan gektaridan 400—500 s dan hosil olinmoqda.
O‘zbekistonning
iqlimi
mo‘tadil
bo‘lib,
Qrim
bilan
solishtirilganda,uning ayrim tumanlarida sovuq 30—35°C ga yetadi.
O‘zbekiston sharoitida esa yozda issiq 40° dan ham oshib
ketadi.Ayniqsa, oxirgi yillarda global isishlar natijasida janubiy
viloyatlar sharoitida havo haroratining 50-54
0
C gacha ko‘tarilish
holatlari kuzatildi(2022yil ma’lumotlar). Turli xil meva va uzum
yetishtirish uchun qulay sharoit mart oyidan boshlanib, oktabr-noyabr
oylarigacha davom etadi, shundan keyin kunlar soviy boshlaydi.
Shahar, viloyat va tumanlarning dengiz sathidan baland yoki past
joylashishiga qarab, yiliga yog‘adigan yog‘in miqdori va yillik o‘rtacha
foydali harorat yig‘indisi o‘zgarib turadi. Masalan, Nukusda va
Urganchda yil davomida yog‘adigan yog‘in miqdori atigi 82 mm ga
yetsa, Shahrisabz va Toshkent viloyatning Bo‘stonliq tumanlarida
545—1000 mm ni tashkil qiladi. Janubiy tumanlarda shimoliy
tumanlardagiga nisbatan yog‘in miqdori kam bo‘ladi.
O‘zbekistonning eng issiq yerlariga: Sherobod massivi, Denov,
Kogon, G‘uzor, Xovos mintaqalari kiradi. Toshkent viloyatning
Bo‘stonliq tumanida dengiz sathidan 1550—1600 m balandlikda
joylashgan mintaqasida yillik foydali harorat yig‘indisi 1935°C ni,
51
yillik yog‘in miqdori esa 800—9000 mm ni tashkil qiladi.Ushbu
ma’lumotlar 7-jadvalda yoritilgan.
7- j a d v a l
O‘rtacha yillik havo harorati miqdori
Meteorologik
stansiyalar
Temperatur
a +10
0
C
Bahorda
dan
oshadigan
muddati
Kuzgacha
Foydali harorat
yig‘indisi /
0
C/
Toshkent
24/III
27/X
4485
Samarqand
28/ III
1/XI
4505
Andijon
22/ III
24/X
4510
Namangan
20/ III
30/X
4105
Qo‘qon
21/ III
25/X
4545
Farg‘ona
24/ III
23/X
4345
Urganch
2/IV
18/X
4220
Kogon
22/ III
2/XI
5035
Denov
15 III
14/XI
5045
G‘uzor
14/ III
12/XI
5300
Sherobod
8/ III
24/XI
5980
Jizzax
25/ III
31/X
4720
Mirzacho‘l
23/ III
27/X
4515
Ursat’evskiy
22/ III
2/X
5030
Chimyon
13/V
20/IX
1935
Tog‘li tumanlarda bahor kech boshlanib, daraxtlar kech uyg‘onadi.
Bodom daraxtlari O‘zbekistonning Surxondaryo, Qashqadaryo,
Namangan viloyatlarida fevral oyining oxiri, mart oylarining boshlarida
to‘liq gullasa, tog‘li tumanlarda u 15—20 kun kech gullaydi. Bahorda
tog‘li tumanlarda tekislikda joylashgan tumanlarga nisbatan qora
sovuq kam bo‘ladi.
O‘zbekistonning eng issiq yerlariga: Sherobod massivi, Denov,
Kogon, G‘uzor, Xovos mintaqalari kiradi. Toshkent viloyatning
Bo‘stonliq tumanida dengiz sathidan 1550—1600 m balandlikda
joylashgan mintaqasida yillik foydali harorat yig‘indisi 1935°C ni,
yillik yog‘in miqdori esa 800—9000 mm ni tashkil qiladi.
Tog‘li tumanlarda bahor kech boshlanib, daraxtlar kech uyg‘onadi.
Bodom daraxtlari O‘zbekistonning Surxondaryo, Qashqadaryo,
Namangan viloyatlarida fevral oyining oxiri, mart oylarining boshlarida
to‘liq gullasa, tog‘li tumanlarda u 15—20 kun kech gullaydi. Bahorda
tog‘li tumanlarda tekislikda joylashgan tumanlarga nisbatan qora
sovuq kam bo‘ladi.
52
Shuningdek tog‘li tumanlarda bahor qisqa bo‘lib, bu tumanlarning
janubiy qiyaliklariga tushgan qor kechroq eriishi bois,mevali daraxtlari
ham bu yerlarda kechroq uyg‘onadi. Yillik foydali harorat yig‘indisi
ham boshqa joylarga nisbatan ancha kam bo‘ladi.
Iqlim sharoitning o‘zgarishiga vaqti-vaqti bilan esib turadigan
shamollar ham ta’sir ko‘rsatadi. Yilning birinchi yarmida esadigan
shamollar meva daraxtlarini me’yoriy gullashiga, yosh novdalarning
o‘sishiga, gullarni changlatuvchi asalarilarning uchishiga xalaqit qilib,
bog‘larda hosilning kamayishiga sabab bo‘ladi.
| 