Yer resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish

89 
muammolarning metodologik asoslari sayoz. Bu esa mamlakatimizda yer 
resursslaridan foydalanish tizimida, ayniqsa bu sohadagi iqtisodiy 
islohotlarni yanada erkinlashtirishda oʻz yechimni kutayotgan talay nazariy, 
uslubiy va amaliy muammolar saqlanib qolmoqda. Ayniqsa, soʻngi yillarda 
yer resurslaridan foydalanishni boshqarishdagi kamchiliklar va ulardan 
samarali foydalanish va takror ishlab chiqarish uchun moliyaviy 
resurslarning yetishmaganligi oqibatida maʼlum darajada yerlardan tizimsiz 
foydalanish qishloq xoʻjaligi yerlarining jiddiy degradatsiyalashuviga olib 
keldi. Amaldagi yerdan foydalanish tizimi xususida esa uning iqtisodiy 
mexanizmining toʻliq shakllanmaganligi va uni boshqarishning 
takomillashmaganligi sababli samarasiz deyish mumkin.
Yaʼni, yerdan foydalanish strukturasiga va yerlarning unumdorligini 
takror ishlab chiqarishga zarur eʼtibor bermaslik natijasida uzoq yillar 
davomida yerdan foydalanishning takror ishlab chiqarish sikli 
tugallanmaganligi kuzatilmoqda. Yerdan foydalanish tizimi jamiyatning 
moddiy neʼmatlarga boʻlgan ehtiyojining doimo oʻsib borishi va tuproq 
unumdorligini takror ishlab chiqarish obyektiv zarurligi kabi qonunlarga 
asoslanmayotganligini aytish mumkin. Bozor iqtisodiyoti tamoyillari 
yerdan foydalanish tizimiga yetarli darajada toʻliq joriy qilinmayapti. Yer 
ijarasi huquqining iqtisodiy mazmuni va oʻrni aniq ema, yerning bozor 
bahosi yoʻq, yer soligʻi yerdan foydalanishda ragʻbatlantiruvchi rolini 
bajarmayapti, yerdan samarali foydalanishni iqtisodiy ragʻbatlantirish 
tamoyiliga yetarlicha amal qilmayapti. Yerdan foydalanishni boshqarishda 
maʼmuriy uslublar koʻproq qoʻllanilmoqda.
Yerdan bozorga mos ravishda foydalanish muammosi kompleks 
tarzda boʻlib, u iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, rekratsion-sogʻlomlashtirish, 
tabiatni muhofaza qilish, tashkiliy-hududiy, innovatsion, texnologik va 
tadbirkorlik kabi jihatlarga xos masalalarni yechishni taqazo etadi. Shu 
nuqtayi nazardan yer resurslaridan foydalanish tizimining iqtisodiy 
mexanizmi yerni tasarruf qilish, unga egalik qilish va undan foydalanish 
jarayonlarida vujudga keladigan yer resurslaridan foydalanishni boshqarish, 
tashkil qilish, rejalashtirish va ragʻbatlantirishni tartibga solishga qaratilgan 
davlat va yerdan foydalanuvchilar tomonidan amalga oshiriladigan 
moliyaviy-iqtisodiy chora tadbirlar majmuidir. Ushbu mexanizmning ijara 
shartnomasi, yerning iqtisodiy bahosi, yer soligʻi, yerning meliorativ 
holatini yaxshilash, saqlab turish bilan bogʻliq xarajatlarni zarur mablagʻ 
bilan taʼminlash (qisqa va uzoq muddatli kreditlar), yerdan foydalanish turi 
va yoʻnalishiga qarab ijara haqi miqdori va mahsulotlar bahosini belgilashda 
strategik ahamiyatga ega boʻlgan qishloq xoʻjaligi mahsulotlariga yerning 

90 
tabiiy unumdorligi va suv taʼminotidan kelib chiqqan holda tabaqaviy 
yondashuvning muhim elementlari boʻlib hisoblanadi.
Oʻzbekistonning umumiy yer fondi 44,9 mln. ga, shundan 27,9 mln. 
ga qishloq xoʻjaligiga qarashli yerlar. Qishloq xoʻjaligida foydalanishda 
boʻlgan yerlarning 10 foizdan ortiq qismi haydaladigan yerlardan iborat. 
Respublikaning yer fondi foydalanish xususiyatlariga koʻra xilma-xil. 
Mamlakat umumiy yer fondining 5-6 mln. gektari dehqonchilikda 
foydalaniladi. Ular sugʻoriladigan va lalmi yerlardir. Qolgan hududlar 
asosan yaylov va qisman togʻ oʻrmonlaridan iborat. Sugʻoriladigan yerlar 
3,8 mln. gektardan iborat, shundan 1,4 mln. gektari dengiz sathidan 400-500 
metrgacha boʻlgan balandlikdagi choʻl zonasida, qolgan qismi sur qoʻngʻir 
tuproq mintaqada, sugʻoriladigan yerlar Fargʻona vodiysi, Zarafshon, 
Chirchiq, Ohangaron, Qashqadaryo, Surxon, Sherobod vodiylarida, 
Amudaryoning quyi qismlarida katta maydonlarni egallaydi. Lalmikor 
yerlar maydoni 600 ming gektardan ziyod. Ekin ekish uchun yetarli darajada 
namlik toʻplanadigan yerlardan foydalaniladi. Lalmikor yerlar 
Qashqadaryo, Samarqand, Toshkent, Jizzax viloyatlarida joylashgan.
Choʻl yaylovlari Oʻzbekistonda eng katta maydon — 22,8 mln. 
gektarni tashkil etadi, shundan 10 mln. gektari sur-qoʻngʻir tuproqli, qariyb 
13 mln. gektari qumli yerlar va qumli tuproqlar, qolgan qismi oʻtloq-taqir 
tuproqlar va taqir hamda shoʻrxoklardan iborat. Choʻl-yaylov joylardagi 
sugʻorishga yaroqli yalpi maydon qariyb 12 mln. gektarni yoki 95 foizdan 
ortiq qismini beradi. Hozirgi vaqtda yer resurslarini holati faqat 
iqtisodiyotga taʼsir etmasdan, u ekologik sharoitga ham oʻz taʼsirini 
koʻrsatmoqda.
Tuproq resurslari-biologik resurslar boʻlib, ularning hosil boʻlishi 
halok boʻlgan organik massaning qayta ishlanishi bilan va yashash muhiti 
litosferaning yuqori yumshoq qobigʻi bilan bogʻliqdir. Shuning uchun tirik 
organizmlarning toʻplangan zaxiralari, biologik modda aylanib yurishi 
hajmi, tuproqning yillik organik qismi yoki gumus koʻrinishidagi 
mahsulotlar va chiqindilar bilan ajralib turadi. Toʻplangan organik 
massaning tarkibi va hajmi, uning oʻsishi halok boʻlgan organik massa 
tushumining tarkibi va hajmiga, ularoq kesimi va yashash muhiti boʻyicha 
taqsimlanishiga bogʻliq boʻladi. Tuproq harakati va ishlab turishining 
asosida yashash muhitining sifati va yer usti va tuproq organizmlarning 
biologik aylanib yurishi hajmi va strukturasi oʻrtasidagi aloqalar yotadi. 
Bunda tuproqning eng muhim xususiyati unda biologik organizmlar 
faoliyatining chiqindilar gumusning toʻplanishi boʻlib, ular ozuqa 
moddalarining manbai boʻlib xizmat qiladi va bir vaqtning oʻzida 

91 
tuproqning oʻzgarishi toʻplangan biomassalar kabi aniqlanadi va quyidagi 
nisbat koʻrinishini oladi:
G
ya 
=G
b 
+Oʻ+P
Bunda: G
ya 
- gumusning yakuniy zaxirasi;
G
b 
- Gumusning boshlangʻich zaxirasi
Oʻ - gumusning yillik oʻsishi;
P - gumusning yillik yuvilib ketishi va parchalanishi.
Normal sharoitlarda gumus zaxiralari stabil, barqaror boʻladi yoki 
koʻpayadi. Ularning kamayishi tuproqdan noratsional foydalanish bilan 
bogʻliq boʻladi. Tuproqdagi biologik jarayonlar, shuningdek, gumusning 
oʻsishi, parchalanishi va yuvilib ketishi halok boʻlgan organik massalarning 
hajmi, tarkibiga hamda tuproqda ishlov berishga ob-havoga va boshqa 
koʻrsatkichlarga bogʻliqdir. Yer resurslarini baholash tizimlari va ularni 
hisoblash metodlari biologik resurslar bilan deyarli bir xil boʻladi.
Yer resurslarining eng qimmatli qismi uning hosildorlik xususiyatiga 
ega boʻlgan qismi - tuproq qoplamidir. Tuproq boshqa tabiiy boylik bilan 
almashtirib boʻlmaydigan noyob tabiiy resursdir. Inson qadimdan 
hozirgacha fan-texnika erishgan ulkan muvaffaqiyatlarga qaramay, oʻzining 
yashashi uchun zarur boʻlgan qariyb hamma narsani tuproqdan oladi. 
Hozirgi kungacha tabiiy tuproq oʻrnini bosadigan sof sunʼiy tuproq yaratish 
mumkinligi isbotlangan emas. Oʻsimliklarni tuproqsiz (gidroponika, 
plastoponika) oʻstirish har qancha mukammallashmasin, baribir hech nima, 
hech qachon tuproq oʻrnini bosa olmaydi.
Soʻngi yillarda sayyora tuproq qoplami tabiiy holatining oʻzgarishiga 
qishloq xoʻjalik ishlari bilan bogʻliq boʻlgan tadbirlar taʼsir etmoqda. 
Chunonchi, oʻrmonli yerlarda daraxtlarni kesib, haydab ekin ekish; 
almashlab ekish; yerlarni haydab kultivatsiya qilish; tuproqqa koʻplab 
organik moddalar (torf, goʻng va boshqalar) va mineral oʻgʻitlar (ohak, 
lyoss, mineral oʻgʻitlar) solish, tuproqni sugʻorish va shoʻrini yuvish; zax va 
botqoq yerlarni quritib oʻzlashtirish; yerlarni planirovka qilish va tekislash; 
koʻplab mevali va dekorativ daraxtlar oʻtkazish; koʻplab mol boqish va 
boshqalar shular jumlasidandir. Bu ishlarning taʼsiri sugʻorib ekin 
ekiladigan yerlarda, ayniqsa, kuchli boʻlib, uning natijasida bir tomondan, 
tuproqning tabiiy holati tez oʻzgarsa, ikkinchi tomondan, uning unumdorligi 
ortib boradi va tuproqning holati yaxshilanadi. Shu bilan birga, Yer sharida, 
shu jumladan, Oʻzbekistonda sanoatni rivojlanishi, koʻplab yangi qazilma 
konlarining qidirib topilishi yangi shaxta va karyerlarini qurishni talab etadi. 
Bular oʻz navbatida, qishloq xoʻjaligi aylanmasidagi yerlar maydonining 
qariyb, tuproq holatining yomonlashib borishiga sabab boʻlmoqda.

92 
Hozir Yer sharida eroziyaga uchragan, qayta shoʻrlangan va 
botqoqlangan, qum bosgan, sanoat va karyerlardan chiqarib tashlangan 
chiqindilar (otval) bilan qoplangan va boshqa yerlar maydoni 4,5-5 mln. kv. 
km. yerni ishgʻol qiladi. Shaharlarning, ayniqsa, tez oʻsishi bilan qishloq 
xoʻjaligiga yaroqli yerlar maydoni tez qisqarib bormoqda. Hozir yer sharida 
sutkasiga jon boshiga 27 t. dan ortiq mineral xom ashyo qazib olinadi va 
undan umumiy hajmining 2 foizi miqdorida ruda ajratib olinadi, qolgan 
qismi (98%) chiqindi tariqasida atrofidagi qishloq xoʻjaligi uchun yaroqli 
yerlarga tashlanadi. Ochiq karyer usulida koʻmir va boshqa qazilmalar qazib 
olish natijasida katta maydonlardagi yerlar buzilmoqda. Karyer-otvallar 
hisobiga qishloq xoʻjaligi 
aylanmasidagi yerlarning qisqarishi 
Oʻzbekistonda, ayniqsa, Angren-Olmaliq togʻ-kon sanoati rayonida ham 
sodir boʻlmoqda. Shu sababli, karyer-otval ishgʻol qilgan yerlarni tezlik 
bilan rekultivatsiya qilish, yaʼni qayta oʻzlashtirish lozim. Buning uchun 
karyer-otvalli yerlar tekislanib, ustiga unumdor tuproq toʻkib yoki har xil 
oʻsimliklar ekib, qishloq xoʻjaligi aylanmasiga kiritish lozim.
Respublikamizda yildan-yilga aholi sonining oʻsib borishi, sanoat 
korxonalarning (qazib oluvchi) koʻpayishi natijasida tabiatga taʼsiri 
kuchaymoqda. Insoniyatning ishlab chiqarish faoliyati ortishi natijasida 
ekologik sharoit yomonlashib, respublikada buzilgan yerlar miqdorlari ham 
ortib bormoqda. Buni shu bilan izohlash mumkin: qazib oluvchi sanoat 
korxonalarining koʻpayishi, natijasida tabiatga taʼsiri kuchaymoqda. Buni 
shu bilan izohlash mumkinki: qazib oluvchi sanoat korxonalarining 
koʻpayishi, yangi uy-joylarning qurilishi, shahar va sanoat chiqindilari, 
tuproq qatlamining yemirilishi, texnogen relyeflarning shakllanishi, bu oʻz 
navbatida atrof-muhitga, inson salomatligiga qolaversa davlat byudjet 
xarajatlarini oshishiga ham olib keladi.
Hozirgi kunda buzilgan yerlarni rekultivatsiyalash ishlari, yerlarni 
insonlar tomonidan buzilish jarayonlaridan orqada qolmoqda. Respublika 
hududidagi buzilgan yerlar yaʼni rekultivatsiya qilinishi zarur boʻlgan 
obyektlar quyidagilar:
1. Qazilma boyliklar va qurilish materiallarini qazib olish, ishlab 
chiqarish (chuqur karyerlar, tuproq va togʻ jinslari uyumlari, gil, qum, 
shagʻal, va boshqalar);
2. Gaz va neft konlarini izlash va ishlab chiqarish;
3. Yoʻl qurilishlari, quvur oʻtkazish;
4. Tugatilgan sanoat korxonalari;
5. Shahar va sanoat chiqindilari.

93 
Buzilgan yerlarni xalq xoʻjaligi tarmoqlariga foydalanish uchun 
qaytarish va ularning atrof-muhitga salbiy taʼsirini tugatish maqsadida ulari 
rekultivatsiyalash ishlari olib boriladi. Yerlarni rekultivatsiyalash — bu 
injinerlik, texnik,melioratsiya, agrotexnik va boshqa tadbirlar tizimi boʻlib, 
buzilgan yerlarning biologik unumdorligini va xalq xoʻjaligi uchun 
ahamiyatini tiklashga hamda atrof-muhit sharoitini yaxshilashga 
qaratilgandir.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan 
“Yerlarni rekultivatsiya qilish, tuproqni unumdor qatlamini kesib olish, 
saqlash va oqilona foydalanish tartibi toʻgʻrisidagi” Nizomi asosida 
Oʻzbekiston Respublikasi Tabiat Resurlari Vazirligi, Qishloq xoʻjaligi 
vazirligi, 
“Sanoatgeokontexnazorat” 
davlat 
inspeksiyasi, 
“Oʻzdavgeodezkadastr” davlat qoʻmitasiga va boshqa vakolatli 
tashkilotlarga oʻzlarining vakolatlari doirasida buzilgan yerlarni 
rekultivatsiya qilish, unumdorligini tiklash, tuproqlarning unumdor 
qatlamini kesib olish, saqlash va oqilona foydalanish boʻyicha ishlarni sifatli 
oʻz vaqtida bajarilishini monitoring qilish hamda zaruriy nazoratni 
taʼminlash vazifasi yuklatilgan.
Respublikada mavjud 44,9 million gektarning atigi 4,3 million gektari 
(10 foizga yaqini) sugʻoriladigan yerlardir. Bu yerlarning 2 million gektarga 
yaqini (45%) ikkilamchi shoʻrlanishga uchragan, 800 ming gektar 
maydonda suv eroziyasi muammosi mavjud. Shamol eroziyasi 2 million 
gektardan ortiq maydonda uchraydi.
Yer degradatsiyasiga barham berish maqsadida 2022-yil 10-iyunda 
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Yerlar degradatsiyasiga qarshi 
kurashishning samarali tizimini yaratish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” gi 
qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga muvofiq, Oʻzbekiston Respublikasi 
Qishloq xoʻjaligi vazirligi tizimida alohida yangi boshqarma tashkil etilib, 
unga respublikada yerlarning degradatsiyasi va uning oldini olish 
muammolarini hal etish yuklatildi.
Keyingi qadamlar:
- bioxilma-xillikni saqlash va undan barqaror foydalanish sohasida 
meʼyoriy-huquqiy bazani takomillashtirish;
- yer muhofazasini ragʻbatlantirish va tuproq unumdorligini tiklashning 
iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish;
- muhofaza etiladigan tabiiy hududlar (MTH) tizimini yanada 
rivojlantirish, MTHning moddiy-texnik bazasini yaxshilash, xodimlarning 
botanika, zoologiya va ekologiya sohalari boʻyicha doimiy malakasini 
oshirish;

94 
- geografik axborot tizimlari asosida qishloq xoʻjaligi yerlarining 
monitoringi mexanizmini takomillashtirish;
- bioxilma-xillikni saqlash masalalarini iqtisodiyotning barcha 
tarmoqlariga integratsiya qilish;
- tabiatdan foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish toʻgʻrisidagi 
qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish.

Download 2,87 Mb.