4.4. Suv resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish
Suv resurslari va ularning ahamiyati Biosferadagi jarayonlar va
insoniyat jamiyatida suv katta ahamiyatga ega. Suv — vodorod bilan
kislorodning birikishidan hosil boʻlgan suyuq, rangsiz modda. Suvda
vaznga koʻra, 11,11 foiz vodorod va 88,89 foiz kislorod mavjud. Bu
murakkab mineral tabiatda turli (gaz, suyuq va qattiq) hollarda mavjud
boʻlib, modda va energiya aylanma harakatida katta rol oʻynaydi. Suvning
uch xil agregat holatda boʻlishi Yer sharining turli hududlarida ob-havo va
iqlim sharoitning shakllanishida muhim ahamiyatga egadir. Suv resurslariga
daryo, koʻl, suv omborlari, kanallar, botqoqlik, dengiz va okean, yer ostidagi
suvlar, tuproq, namligi, qutb va togʻlardagi muzliklar, hattoki,
atmosferadagi namliklar ham kiradi. Yer yuzasidagi barcha suvlar
gidrosferani tashkil qiladi. Okean va dengizlarning umumiy maydoni
quruqlik yuzasiga qaraganda, 2,5 barobar koʻpdir. Okean suvlari Yer
sharining 3/4 qismini egallagan boʻlib, oʻrtacha qalinligi 4000 m ga tengdir.
Gidrosferaning 93,96 foizi okean suviga, 4,39 foizi quruqlikdagi daryo, koʻl
va yer osti suvlari, 1,65 foizi qutb va togʻlardagi muzliklarga toʻgʻri keladi.
Chuchuk yerning asosiy manbai, moddalar va energiya geologik va
biologik aylanib yurishining asosiy sharoiti sifatida “dengiz-quruqlik”
tizimidagi suvni kg aylanib yurishi eng muhim ahamiyatga ega. Bu aylanib
yurishni quyidagi nisbatlarda ifodalash mumkin:
S
o
=S
b
+K - O
Bunda: S
o
- quruqlikdagi yakuniy (oxirgi) suv zaxiralari;
83
S
b
– quruqlikdagi dastlabki suv zaxiralari;
K- quruqlikka keladigan suv kirimi m
3
;
O- oqim,mm;
va sarfi hajmiga bogʻliq holda quruqlikda /11
O—dengizga quyiladigan suv oqimi, m
3
. Suvning kirimi va sarfi
hajmiga bogʻlik holda quruqlikda 11mg zaxirasi mavsumlar va yillar,
yanada davomiy davrlar bo‘yicha oʻzgarib turadi. Quruqlikda suv
zaxiralarining oʻzgarib turishini hisoblash murakkab boʻlib, u ahamiyati
katta boʻlishiga qaramasdan amalda hisoblanmaydi. Quruqlikda suvning
aylanib yurishi ham katta ahamiyatga ega. Tuplangan suv zaxiralarining
oʻzgarishi eʼtiborga olinmasa, quruqlikda suvning aylanib yurishini
quyidagi nisbatlarda ifodalash mumkin:
Yo-0=B
Bunda: Yo — yogʻinlar, mm; O — oqim, mm; B — toʻplanish, mm.
Yogʻinlar hajmining oqimlar hajmiga nisbati quruqlikda suv aylanib
yurishining intensivligini xarakterlaydi. Tabiiy yoki quruqlik yuzasidan
bugʻlanish va biologik yoki transpiratsiya bugʻlanishi farqlanadi. Biologik
bugʻlanish biologik modda aylanib yurishining asosida yotadi, chunki bir
tonna birlamchi quruq organik massaning hosil boʻlishi uchun 400 tonnaga
yaqin suv kerak boʻladi. Umumiy bugʻlanish qancha katta boʻlsa va unda
transpiratsiya (biologik) bugʻlanishning hissasi yuqori boʻladi, biologik
modda aylanib yurishining hajmi shuncha yuqori buladi. Hududlarning suv
rejimini tartibga solish vazifasi uning biologik mahsuldorligi nuqtayi
nazaridan shundan iboratki, u quruqlikda suv aylanib yurishining
intensivligini koʻtarishga, transpiratsiya bugʻlanishining hissasini
koʻpaytirishga va organik modda birligining hosil boʻlishiga sarflanadigan
suv sarfini kamaytirishga imkon beradi.
Jahon tabiiy resurslari instituti maʼlumotlarida Oʻzbekiston suv stressi
yuqori boʻlgan mamlakatlar qatorida keltirib oʻtilgan va suv stressi darajasi
yuqoriligi boʻyicha tuzilgan reytingda dunyoning 164 ta mamlakatlari
orasida 25-oʻrinni egallagan. Oʻzbekistonda suv resurslariga bosim darajasi
mintaqada suv zaxiralarining yuqori darajada (169 %) sarflanishi bilan
bogʻliq. Oʻzbekistonda aholini ichimlik suvi bilan taʼminlash bevosita
aholining markazlashgan suv taʼminotidan foydalanish imkoniyatlarini
kengaytirish orqali amalga oshiriladi. Bu borada tizimli ishlar olib
borilmoqda, shu jumladan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-
yil 26-noyabrdagi “Aholining ichimlik suvi bilan taʼminlanganlik darajasini
84
oshirish va uning sifatini yaxshilash uchun Oʻzbekiston Respublikasining
suv
resurslarini
boshqarishni
takomillashtirish
chora-tadbirlari
toʻgʻrisida”gi Farmoni hamda “Respublika suv taʼminoti tizimini yanada
takomillashtirish toʻgʻrisida” Qarori doirasida amalga oshirilmoqda.
Natijada soʻnggi 5 yil ichida respublikada
4.1-rasm. Aholining markazlashgan suv taʼminoti va kanalizatsiya bilan
taʼminlanganlik darajasi (% da1.01.2022 holatiga koʻra)
markazlashgan ichimlik suvi taʼminoti bilan taʼminlangan aholi ulushi 5,2
% punktga ortib, 2022-yilning dastlabki holatiga koʻra 69,7 %ni tashkil etdi.
Shuningdek, kanalizatsiya bilan taʼminlanganlik darajasi 17,5 % ga yetdi.
Shu bilan birga, ichimlik suvi bilan taʼminlanganlik darajasi nisbatan past
boʻlgan hududlar sifatida Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlari (60
% dan past) qayd etilgan (4.1-rasm).
Oʻzbekiston aholisining tegishli sanitariya-gigiyena vositalaridan
umumiy va teng huquqli foydalanishini taʼminlash zarur chora-tadbirlar
amalga oshirildi.
2021-yilda yilda xavfsizlik talablariga amal qilgan holda tashkil
etilgan sanitariya xizmatlaridan foydalanadigan aholining ulushi 92,7% ni
tashkil etdi, shuningdek sovun va suv bilan qoʻl yuvish moslamalaridan
foydalanadigan aholining ulushi mos ravishda 96,2% ga yetdi.
Yashash uchun qulay ekotizimni taʼminlash doirasida respublikada
suvning ifloslanish darajasini kamaytirish, oqova suvlarni xavfsiz tozalash
va qayta samarali ishlash boʻyicha chora-tadbirlarni amalga oshirishga katta
85
eʼtibor qaratilmoqda va oʻz oʻrnida, ushbu masalalarni hal qilish
Oʻzbekiston Respublikasining 2030-yilgacha atrof-muhitni muhofaza qilish
konsepsiyasida, Oʻzbekiston Respublikasining 2016–2020-yillarga
moʻljallangan ekologik monitoring dasturida ham keltirib oʻtilgan. Bu
yoʻnalishdagi ijobiy natijalar, bir tomondan, suv resurslariga boʻlgan oʻsib
borayotgan ehtiyojni qondirishga yordam bersa, ikkinchi tomondan, atrof-
muhitga salbiy taʼsirni kamaytirishga xizmat qiladi.
2017–2021-yillar mobaynida Oʻzbekistonda xavfsiz tozalangan oqova
suvlarning ulushi 92,2 % darajasida qolmoqda. Shu bilan birga, suvning
ifloslanish indeksi 2017–2019-yillarda biroz yomonlashdi (1,35 dan 1,58
gacha). Biroq, 2019-yildan keyin ushbu koʻrsatkichning kamayishi
kuzatilgan va 2021-yilda 1,52 ni tashkil etgan. Mavjud koʻrsatkich suv sifati
boʻyicha III toifaga (oʻrtacha ifloslangan) mos kelib, qoniqarli ekologik
holatni nazarda tutadi.
Mintaqadagi transchegaraviy suvlar sifati qoniqarsizligining asosiy
sabablari suv tarkibida tuz, fenollar, pestitsidlar, neft mahsulotlari, metall
miqdori va biologik ifloslanishning ortishi hamda suv qattiqligining
oʻzgarishi bilan bogʻliq. Suvning miqdori va sifatiga suv boshqarish tizimi,
sugʻorish obyektlarining holati, iqlim omillari taʼsir qilmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yilning 11-iyulidagi
Farmoniga
koʻra
“Oʻzbekiston
Respublikasi
suv
xoʻjaligini
rivojlantirishning
2020–2030-yillarga
moʻljallangan Konsepsiyasi”
tasdiqlangan. Konsepsiyaning ustuvor yoʻnalishlaridan biri mamlakatda suv
sifatini yaxshilashdir. Uni amalga oshirish doirasida 2030-yilga qadar 18 ta
gidrologik postlarni tiklash va suvni tezkor nazorat qilish tizimini joriy etish
rejalashtirilgan.
Respublikada suv resurslarini boshqarish doirasida irrigatsiya tizimi
samaradorligini oshirish, sugʻoriladigan yerlarning meliorativ holatini
yaxshilash, xalqaro tashkilotlar va jamgʻarmalar (Jahon banki, Yevropa
tiklanish va taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki) mablagʻlarini jalb
qilgan holda mamlakat suv resurslaridan foydalanish va hisobga olish
samaradorligini taʼminlash imkoniyatlarini kengaytirish boʻyicha chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Natijada, Oʻzbekistonda suv resurslarini
kompleks boshqarishni amalga oshirish darajasi 2017–2021-yillarda 45 %
dan 55 %gacha oshdi (4.2-rasm).
86
Oʻzbekiston uchun suv resurslarini boshqarish transchegaraviy
daryolardan mintaqalararo kompleks foydalanishni koʻzda tutadi. Shu
munosabat bilan suvdan oqilona foydalanish va uni tejash, suv
resurslarining adolatli taqsimlanishini kafolatlash, shuningdek, mintaqadagi
barcha davlatlarning manfaatlarini hisobga olgan holda suv resurslarini
taqsimlash boʻyicha tizimli ishlar olib borilmoqda.
Iqlim oʻzgarishlari Oʻzbekistonda suv tanqisligini yanada
kuchaytiradi, qurgʻoqchilik davomiyligi va muddatining ortishi mamlakat
iqtisodiyotida suv resurslariga boʻlgan ehtiyojlarni qondirishda jiddiy
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Deyarli barcha hududlarda daryo
oqimlarini suv bilan taʼminlash 60 % dan 90 % gacha yogʻingarchilik
miqdoriga bogʻliq. Ushbu xavfning oʻziga xos xususiyati shundaki, u
koʻproq tabiiy omillarga bogʻliq. Xavfning oldini olish choralari mavjud suv
resurslaridan samarali va oqilona foydalanish bilan bogʻliq.
Shuningdek, suvning ifloslanish darajasining oshishi ham aholi
salomatligiga tahdid soladi. Mamlakat boʻylab suv resurslarining notekis
taqsimlanishi, suv havzalaridan samarasiz foydalanish va ularning
ifloslanishi barqaror rivojlanish uchun jiddiy tahdiddir.
Oʻzbekiston
suvga
boʻlgan
ehtiyojning
80%ini
qoʻshni
mamlakatlarning suv havzalaridan qondirishi va qisman iqlim oʻzgarishi
sababli suv resurslarini boshqarishda muhim muammolarga duch kelmoqda.
Mamlakat 1992-yildan beri BMTning transchegaraviy suv oqimlari va
xalqaro koʻllarni himoya qilish va ulardan foydalanish toʻgʻrisidagi
Konvensiyasi (Suv Konvensiyasi), shuningdek, 1997-yildan beri BMTning
xalqaro suv oqimlaridan navigatsiyasiz foydalanish huquqi toʻgʻrisidagi
Konvensiyasi ishtirokchisi hisoblanadi. Suv Konvensiyasi, shuningdek,
2030-yilgacha boʻlgan davrda barqaror rivojlanish va uning maqsadlarining
tartibini targʻib qilish va amalga oshirish uchun kuchli vosita sanaladi. U
Oʻzbekiston va boshqa mamlakatlardan suv resurslarini kompleks
|
