-jadval  Tabiiy resurslar klassifikatsiyasi

74 
Shuningdek, bu funksiyalar tabiiy muhitning yagona bosh funksiyasi 
boʻlgan hayot taʼminotining tarkibiy qismi sifatida koʻrsatilishi mumkin. 
Taassufki, markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot ham, bozor iqtisodiyoti ham 
sof atrof-muhit, tabiiy muhitning haqiqiy ahamiyatini baholay olmadi, uning 
chin bahosini belgilab berolmadi. Iqtisodiy voqelikda esa qatʼiy qoida amal 
qiladi: bahosiz, iqtisodiy ahamiyatga ega boʻlmagan narsa mavjud emas, 
deb hisoblanadi va u xoʻjalik qarorlari qabul qilishda hisobga olinmaydi.
Tabiatdan foydalanish — tabiiy resurs potensiali ekspluatatsiyasining 
va ularning saqlab qolish tadbirlarining barcha shakllari majmuidir. Agar 
tabiatdan foydalanish tabiiy resurs potensialining keskin oʻzgarishiga olib 
kelmasa, u tabiatdan ratsional foydalanish hisoblanadi.
Atrof-muhit muhofazasi tabiiy boyliklarni asrash va tiklashni, jamiyat 
faoliyati natijalarning tabiatga va inson salomatligiga bevosita va bilvosita 
zararli taʼsirning oldini olib tabiiy resurslardan ratsional foydalanishni 
taʼminlaydigan inson faoliyati bilan atrof tabiiy muhit oʻrtasidagi oʻzaro 
taʼsirni maqsadga muvofiq qoʻllab-quvvatlashga yoʻnaltirilgan tadbirlar 
tizimidir.
Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyotining atrof-muhit va uning 
komponentlaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishdagi asosiy vazifasi 
jamiyat va tabiat oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirning ekologik-iqtisodiy sabab-
oqibat aloqalarini ochib berish, inson xoʻjalik faoliyati salbiy oqibatlarining 
sabablarining sabablarini bartaraf etish tadbirlarini ishlab chiqishdan va 
ularni amalga oshirishga erishishdan iboratdir. Bunda asosiy strategiya 
liniya, taniqli olimlarning fikriga koʻra, quyidagi formulaga asoslanishi 
kerak: oldindan koʻrish uchun tushunish, ratsional foydalanish uchun 
oldindan koʻrish.
Tabiatdan ratsional foydalanish atrof-muhit va tabiiy resurslar 
iqtisodiyoti nuqtayi nazaridan tabiiy-ekologik jarayonlar va inson xoʻjalik 
faoliyatini “ishlab chiqarish-tabiiy muhitning” yagona bioiqtisodiy tizimi 
sifatida koʻrib chiqishni taqozo etadi. Tabiiy tizimlar doimiy harakat va 
oʻzgarishda boʻlib, ularning har biri oʻzining modda va energiya aylanishi 
tipi va ularga xos natijalar bilan xarakterlanadi.
Inson xoʻjalik faoliyati jarayonida ishlab chiqarish va ijtimoiy tizimlar 
vujudga keladi va ularning ishlashi oqibatida modda va energiya, mahsulot 
xoʻjalik va maishiy chiqindilarning xoʻjalik aylanishi sodir boʻladi va 
xoʻjalik tuzilmalari shakllanadi: ishlab chiqarish tuzilmalari (inshootlar, 
yoʻllar va boshqalar) va ijtimoiy tuzilmalar (shaharlar, qoʻrgʻonlar, 
qishloqlar). Tabiiy ishlab chiqarish va ijtimoiy tuzilmalar birgalikda inson 
yashaydigan va mehnat qiladigan atrof-muhitni tashkil etadi.

75 
Tabiiy-ekologik ishlab chiqarish va ijtimoiy tizimlar doimiy oʻzaro 
taʼsir va rivojlanishda boʻladi. Bunda tabiat jamiyatning iqtisodiy va 
ijtimoiy rivojlanishi uchun moddiy, maʼnaviy, ekologik asos boʻlib xizmat 
qiladi. Tabiatning ishlab chiqarish va ijtimoiy tizimlar bilan oʻzaro taʼsirini 
oʻrganish Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyotining asosiy muammosi 
hisoblanadi. Bu oʻzaro taʼsirda tabiiy tizimlar birlamchi va abadiy tizim 
boʻlib ishtirok etadi. 
Tabiiy tizimlar ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar 
rivojlanishining tabiiy asosi boʻlib, ularning rivojlanishi surʼatlariga va 
samaradorligiga jiddiy taʼsir koʻrsatadi va izchillikni taʼminlaydi. Shundan 
maʼlum boʻladiki, tabiat umuminsoniyatning boyligi va merosi, uni 
insonlarning turli avlodlari oʻzlarining rivojlanishlari uchun bir xil 
imkoniyatlarga ega boʻlishi uchun doimiy oʻrganib va baholab turishi eng 
muhim zarurat hisoblanadi. Tabiat holati — jamiyat rivojlanishining muhim 
omili, shu sababdan Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyotida tabiiy, 
ishlab chiqarish va ijtimoiy tizimlarning oʻzaro taʼsirini, shuningdek, tabiiy 
tizimlardagi tartibga solishni chuqur oʻrganish lozim. Tabiat va ishlab 
chiqarish va ijtimoiy tizimlarga nisbatan insonlarning hayoti va faoliyati 
uchun resurs sifatida ishtirok etadi. Shuni hisobga olish kerakki, 
“iqtisodiyot-muhit” tizimida iqtisodiyotga atrof-muhitga nisbatan afzallik 
berib boʻlmaydi. Shunday oʻzaro taʼsirni taʼminlash kerakki, unda 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning va iqtisodiy oʻsishning yuqori 
surʼatlari va aholi farovonligining oʻsishi atrof-muhit va uning 
komponentlari saqlanishi, toʻxtoʻvsiz yaxshilanishi va rivojlanishi bilan 
qoʻshib olib borilishi taʼminlanishi lozim.

Download 2,87 Mb.