4.3- jadval
Havo havzasining ifloslanganligini iqtisodiy zararini hisoblash
formulasi
№ koʻrsatkichlar
Hisoblash formulasi
Baholashning maqsadi
1 Ifloslantiruvchi
modda birligiga
keladigan ziyon
Z=[NT
t
+NT
ij
NT
ich
/Ch]+Σ∆Z
t
I
t
Ifloslantirganlik
uchun
toʻlovlarni
aniqlash
2 Maydon
birligiga
keladigan ziyon
M
6
= ΣZ
t
/M
Xuddi
shunday
maqsad
3 Havo havzasi
B= M
6/
M
Ziyonni aniqlash va
ifloslanishni bartaraf
etish
boʻyicha
tadbirlar samarasi
79
Ziyonning (Z) oʻlchami, qiymati ifloslangan havoning tabiiy, ishlab
chiqarish va ijtimoiy tizimlarga taʼsiri boʻyicha aniqlanadi. Buning uchun
tabiiy-iqtisodiy sharoitlarga va havoning ifloslanish darajasiga yoki undagi
ifloslantiruvchi moddalarning miqdoriga bogʻliq holda ushbu tizimlar
uchun normativlar (N) ishlab chiqiladi. Bu normativlar (N) shuningdek,
tabiiy (T), ishlab chiqarish (T
ich
) va ijtimoiy (T
ij
) tizimlarning iqtisodiy
koʻrsatkichlari boʻyicha ifloslanishning havo havzasiga yetkazadigan
umumiy ziyoni aniqlanadi. Uni chiqarmalar (Ch) hajmiga boʻlib, 1 tonna
chiqarmaning ziyoni (Z) aniqlanadi va u havo havzasidan foydalanishning
iqtisodiy bahosi (B) boʻlib xizmat qiladi. U havo havzasidan
foydalanuvchilardan undiriladi. Soʻngra maydon birligiga (M
b
) turli
ifloslantiruvchilardan (I
t
) keladigan ziyon yigʻindisi (Z
t
) maydonga (M)
boʻlinadi va shu asosda havo havzasi iqtisodiy baholanadi.
Sanoat chiqarmalarinig havo massasini ifloslantirishga taʼsiri ularning
koʻchib yurishi tufayli katta maydonlarga tarqaladi. Lekin havoning
ifloslanish darajasi bir xil boʻlmaydi va u chiqarma manbalaridan
uzoqlashgan sari kamayib boradi. Shuning uchun havo havzasining
iqtisodiy baholash mikrorayonlar boʻyicha amalga oshirilishi kerak va ular
havoning ifloslanish darajasi, tabiiy, ishlab chiqarish va ijtimoiy
tizimlarning rivojlanish holati va darajasiga bogʻliq holda aniqlanishi lozim.
Hozirgi vaqtda turli tashqi kuchlar taʼsirida biosfera sekin-asta
oʻzgarib bormoqda. Chunki inson faoliyati natijasida kundan-kunga
koʻpayib borayotgan is gazi (CO) ni oʻsimlik va okeandagi fitoplanktonlar
yutib ulgura olmayotirlar. Atmosfera tarkibidagi kislorod muammosi ham
dolzarb boʻlib, uning miqdori yildan-yilga kamayib bormoqda. Shuning
uchun havoning ifloslanishi sabablarini aniqlash va uning oldini olish katta
amaliy ahamiyatga ega.
J.Detri atmosferaning ifloslanish sabablarini toʻrt guruhga boʻlishni taklif
etadi.
1. Tabiiy yoʻl bilan ifloslanish (mineral, oʻsimlik, hayvon va
mikroorganizmlar taʼsirida).
2. Sanoat tarmoqlari, transport va turar joylarni isitishda
foydalaniladigan yoqilgʻilar orqali ifloslanish.
3. Sanoat chiqindilari orqali ifloslanish.
4. Sanoat chiqindilari va maishiy-xoʻjalik chiqindilarini yoqish orqali
ifloslanish.
Tabiiy yoʻl bilan ifloslanish atmosfera tarkibida meʼyordan ortiq katta
halokatlar roʻy berishi oqibatida boʻlishi mumkin. Ammo transport, sanoat
80
va boshqalarning chiqindilari tabiiy yoʻl bilan ifloslanishga qaraganda
anchagina xavflidir.
Texnik taraqqiyoti natijasida yonilgʻi resurslari Yer va okeanning
sayoz yerlaridan koʻplab olinmoqda va ishlatilmoqda. Oqibatda turli
yoqilgʻi mahsulotlarining qoldiqlari havoga qoʻshilib, uni buzmoqda
(birgina benzin yonishi natijasida 60 kg is gazi (CO) havoga koʻtariladi va
aralashadi.
Sanoat obyektlari va issiqlik elektr stansiyalarida yoqilgʻining toʻliq
yonmasligi oqibatida turli miqdorda zaharli gazlar havoga chiqib, baʼzilari
esa yer yuzasiga tushganda, boshqalari atmosfera qatlamlarida uzoq
vaqtgacha saqlanishi mumkin. Masalan, “Elektrisite de Frans” issiqlik
elektrostansiyasi kompaniyasi har oyda 51 ming tonna koʻmir yoqishi
oqibatida har kuni havoga 33 tonna sulfat angidrid gazi va 250 tonna kul
chiqaradi.
Neft bilan ishlaydigan issiqlik elektr stansiyalari havoga kul
chiqarmaydi. Ammo koʻmir ishlatadigan stansiyaga qaraganda, uch barobar
koʻp sulfat angidrid gazi ajratib chiqaradi. Sanoat tarmoqlari havoga turli
zaharli modda va gazlar chiqarishi bilan bir qatorda, atmosferadan juda katta
miqdorda kislorod yutadi. Masalan, bir tonna choʻyanni rudadan ajratib
olish uchun 150 kub metr, bir tonna poʻlat olish uchun 35-70 kub metr, bir
tonna ammiak olish uchun 500 kub metr va bir tonna atsetilen olish uchun
3600 kub metr kislorod ketadi. Keyingi vaqtlarda kimyo sanoatining
qoldiqlari atmosfera havosini koʻplab ifloslamoqda. Kimyo sanoat
tarmoqlaridan chiqqan zaharli gaz va birikmalar havoga aralashib, zaharli
gazlar miqdorini oshirib yubormoqda. Oqibatda, kimyo zavodlari va
kombinatlariga yaqin boʻlgan yerlarda fauna, floralar zarar koʻrmoqda va
baʼzi oʻsimliklar butunlay nobud boʻlmoqda. Natijada bunday yerlarda
tabiiy landshaft oʻz xususiyatini yoʻqotib, oʻzgacha tus olmoqda. Havo
tarkibidagi karbonat angidrid, is gazi, azot, xlor, fosfor, fenol, ftor va
boshqalarning koʻp miqdorda boʻlishi inson salomatligiga taʼsir etmay
qolmaydi. Natijada, koʻpgina kishilar astma, rak kabi kasalliklarga duchor
boʻlishadi.
Bioximik olim Eyri Geygan-Smit 1950-yili atmosferada ozonning
turli azotli birikmasi nihoyatda xavfli ekanligini aniqladi. Ozon kimyoviy
reaksiyaga juda tez kirishib, oʻsimlik barglaridagi xlorofill turlarini buzadi,
rezina va ip-gazlamalarni yemiradi. Azotli birikmalar esa koʻz, oʻpka
kasalliklariga olib keladi va havoda qoʻlansa hid tarqatadi. Kimyoviy
birikma va qurumlar tarixiy va arxitektura ѐdgorliklarini ham buzmoqda.
Venetsiya, Sankt-Peterburg, Kyoln, Milan, London va boshqa shu kabi
81
qadimiy shaharlar koʻchalaridagi nodir yodgorliklar va haykallar
yemirilmoqda yoki korroziyaga uchramoqda.
Transport turlari inson salomatligi uchun zararli boʻlgan karbonat
angidrid, is
gazidan tashqari turli birikmalar ham chiqaradi.
Avtotransportdan chiqadigan mayda zarralar, jumladan, avtomobil
pokrishkasidan chiqadigan rezina zarralari nafas olish uchun, umuman
hayot uchun xavflidir (birgina avtomobil pokrishkasi yemirilishi natijasida
bir yilda 10 kg changsimon rezina zarrasini havoga aralashtiradi).
Atmosfera va tabiiy muhitning ifloslanishida radioaktiv moddalarning
taʼsiri juda xavflidir. Radioaktiv moddalarning sunʼiy ravishda Yer yuzasida
tarqalishi asosan ikkinchi jahon urushidan keyin boshlandi. Atmosferada,
suv osti va quruqlikda turli kuchga ega boʻlgan koʻplab atom, vodorod,
neytron bombalari portlatib sinab koʻrildi. Oqibatda, atmosferaga radioaktiv
moddalar tarqaldi. Birgina atom bombasini portlatish natijasida 200 dan
ortiq turli radioaktiv moddalar paydo boʻladi, baʼzilari esa radioaktiv
zanjirlarini hosil etib, bir elementdan ikkinchisiga oʻtadi.
Atmosfera havosini toza saqlashda sanoat obyektlarini geografik
sharoitga qarab joylashtirish muhim ahamiyatga ega. Bunda sanoat
obyektlari va yirik kommunal korxonalari alohida sanoat zonasida uy-joy
massivlaridan tashqarida boʻlishi kerak. Shuningdek, shamolning yoʻnalishi
uy-joy zonasidan sanoat zonasi tomon esadigan boʻlishiga rioya qilish
lozim. Aks holda, sanoatdan chiqqan chang, qurum va gazlar uy-joy zonasi
tomon shamol orqali kelib, havoni ifloslaydi. Uy-joy zonasi bilan sanoat
zonasi orasida kengligi 100 m dan bir necha kilometr keladigan yashil
oʻsimliklardan iborat sanitariya-himoya zonasi boʻlishi yaxshi natija beradi.
Atmosfera havosini toza saqlashda transport chiqindi gazlarini,
tutunlarini kamaytirish juda muhimdir. Havoni ifloslantirishda transport
turlari ichida benzin bilan ishlaydigan avtomobillar (AQSHda-75 % ni
tashkil etadi) yetakchilik qiladi, keyingi oʻrinlarda havo transporti (5 %),
dizel dvigatelli avtomashinalar (4 %), traktor va boshqa qishloq xoʻjalik
mashinalari (4 %), temir yoʻl va suv transporti (2 %) turadi. Oʻzbekistonda
havoni ifloslantirishda avtomobillar alohida oʻrin tutadi, ular atmosferaga
chiqadigan umumiy zaharli moddalarning 60 foizini tashkil etadi. Toshkent,
Andijon, Buxoro, Guliston, Samarqand kabi yirik shaharlarda bu
koʻrsatgich 80 foizgacha koʻtariladi.
Shaharlar havosini toza saqlashda tranzit (shaharlararo) qatnovidagi
transportlarni shahar koʻchalariga qoʻymaslik, ularni shahar atrofidagi
aylanma yoʻl halqasi orqali oʻtkazib yuborish yaxshi natija beradi.
Shuningdek, avtotransport serqatnov koʻchalar atrofida oʻsimlik zonalari
82
tashkil etish kerak. Chunki, bu oʻsimlik toʻsiqlari avtomobillardan chiqqan
zaharli gazlarni yutib turishdan tashqari shovqin-suronni keskin
kamaytiradi.
Nihoyat, shaharlar havosini — toza saqlash uchun jamoat
transportining
elektroenergiya
asosida
ishlovchi
atmosferani
ifloslamaydigan turlariga — metro, trolleybus, tramvaydan foydalanishga
oʻtish zarur. Shaharlarda atmosfera havosini toza saqlashda
elektrlashtirilgan transport (yer osti va yer yuzasi) ini ahamiyati katta.
Elektrlashtirilgan transport aholini iflos gazlardan va shovqindan saqlaydi.
Tramvay va trolleybuslarni shahar transportidagi mavqeyini koʻtarish kerak,
chunki bu transportlar hozirgi zamon uchun qulay va foydali transport
turlaridir. Tramvay tezligini 16-20 km/soat oʻrniga 30-32 km/soatga
koʻtarish kerak. 1 km. tramvay yoʻlining qurilishi, 1 km. metro yoʻli
qurilishiga qaraganda, 8-12 marotaba arzon tushadi.
| 