4.3. Atmosfera resurslari va uni muhofaza qilish
Atmosfera — yerning himoya qobigʻidir, chunki u tirik organizmlarni
turli ultrabinafsha nurlar va kosmosdan tushadigan meteoritlarning zararli
taʼsiridan himoya qiladi. Atmosfera boʻlmaganda edi, Yer yuzasida ham
oydagi kabi hayot boʻlmas edi. Yer yuzasi kunduzi 100 gradus qiziganda,
kechasi esa minus 100 gradus sovigan boʻlar edi.
Quyosh va shamol energiyasi, atmosfera havosi va yogʻin-sochin iqlim
resurslari boʻlib, insoniyat jamiyatida katta ahamiyatga ega. Quyoshdan
fazoga juda katta miqdorda isiqlik energiyasi tarqalib turadi. Yer yuzasining
har bir kvadrat kilometr maydoniga 2,5mln. ot kuchiga teng energiya
tushadi. Quyosh energiyasi atmosferaning yuqori qatlamlarida yutilib, yer
yuzasiga juda oz miqdorda yetib keladi.
Insoniyat quyosh energiyasidan oʻz ehtiyoji uchun qadimdan
foydalanib kelgan. Keyingi vaqtlarda quyosh energiyasidan AQSH,
76
Yaponiya, Isroil, Fransiya kabi davlatlar yaxshigina foydalanmoqda.
Turkmaniston, Oʻzbekiston, Gruziya, Armaniston, Moldaviya, Ukraina kabi
davlatlarning bir qator ilmiy-tadqiqot institutlari arzon quyosh
energiyasidan xalq xoʻjaligida foydalanish yoʻllarini topmoqdalar.
Insoniyat qadimdan tugamaydigan resurslardan biri boʻlgan shamol
energiyasidan foydalanib kelgan. AQSH, Britaniya Birlashgan Qirolligi,
Fransiya, Germaniya, Daniya davlatlarida turli quvvatlarga ega boʻlgan
kuchli shamol elektr stansiyalari qurilgan. Oʻzbekiston shamol energiyasiga
boy, ammo mamlakatda, bu arzon energiya turidan kam foydalanilmoqda.
Yerdagi hayotni havosiz tasavvur etish qiyin, shuning uchun ham toza
havo muammosi hozirgi kunda oʻta dolzarb boʻlib qoldi. Atmosfera havosi
har doim aralashib turgani uchun, uning kimyoviy tarkibi sayyoramizning
hamma joyida asosan bir xildir. Havo qobigʻi asosan azot (78,09%) — N;
kislorod (20,95%) — O
2
dan iborat boʻlib, ular atmosfera gaz tarkibining
99% ini tashkil etadi, qolgani esa boshqa (argon (Ar) — 0,93%; karbonat
angidrid (СO
2
) — 0,03%; neon, geliy, kripton, ksenon va boshqalar)
gazlardir. Gazlarning biri koʻpayib, ikkinchisining kamayib ketishi tirik
mavjudot hayotini muvozanatdan chiqarib yuboradi va halokatga olib
borishi mumkin.
Atmosferadagi azot asosan Yerdagi mikroorganizmlar faoliyati
natijasida yuzaga kelib, biologik jarayonlarda unchalik rol oʻynamaydi.
Yerdagi togʻ jinslarida mujassamlashgan azot atmosferadagi azotga
qaraganda, 50 baravar koʻpdir. Atmosferada erkin holatda uchraydigan
kislorod yashil oʻsimliklar mahsuloti boʻlib, tirik organizmlarning ajralmas
qismi va hayot manbai hisoblanadi. Inson hayoti uchun koʻp energiya kerak:
koʻp energiya olish uchun esa kislorod zarur. Inson kuniga oʻrta hisobda 9
kg havo bilan nafas oladi. Inson oʻrtacha umr (75 yosh) davomida 700 ming
kub metr havoni oladi.
Atmosferada ozon (O
3
) va suv bugʻlarining boʻlishi alohida
ahamiyatga ega. Atmosferadagi suv bulut va tumanlarda mayda tomchi va
muz kristalchalari holida uchraydi. Suv bugʻlari asosan 10 km gacha boʻlgan
balandliklarda uchraydi. Atmosferaning quyi qismida uchraydigan karbonat
angidrid (CO
2
) oʻsimliklarning fotosintez jarayonida faol qatnashadi.
Karbonat angidrid vulqonlar otilishi, yoqilgʻilar yonishi, organik
moddalarning chirishi va organizmlarning nafas olishi natijasida paydo
boʻladi. CO
2
nisbatan ogʻir boʻlib, chuqur yerlarda (eski quduq, shaxta va
boshqa joylarda) uchraydi.
Atmosfera changlari havo qobigʻining ajralmas qismidir. Juda mayda
zarrachalar organik va noorganik jarayonlar tuproq qatlamining yemirilishi
77
(nurashi), vulqon hodisalari, oʻrmon, dasht va torf yongʻinlari, dengiz
suvining bugʻlanishi oqibatida paydo boʻlgandir. Atmosferada juda koʻp
miqdorda kosmik changlar boʻlib, yer yuzasiga yiliga 2-5 mln. tonna kosmik
chang tushadi. Atmosferadagi turli chang yadrolari Yer landshaft qobigʻini
oʻzgartirishda katta ahamiyatga egadir. Chunki gaz holidagi suv bugʻlari
yadro atrofiga yigʻilib, suv tomchilarini hosil etadi. Changlar quyosh
radiatsiyasini yutish qobiliyatiga ega va yer yuzasini nurlanishdan saqlaydi.
Atmosferadagi changlar yer yuzasining relyef xususiyati, tuzilishi va
balandligiga qarab turli miqdorda uchraydi. Masalan, shahar ustidagi 1 kub
sm. hajmdagi havo da 100 ming dona chang zarrasi boʻlsa, okean ustidagi 1
kub sm. hajmdagi havoda 100 dona chang zarrasi boʻladi. Insonning xoʻjalik
faoliyati atmosfera tarkibini oʻzgartirib yubormoqda: atmosferaning quyi
qismiga koʻplab qoʻshilayotgan karbonat angidrid, is gazi, turli zaharli
gazlar, radioaktiv moddalar va chang zarrachalari havo qobigʻi tarkibini
oʻzgartirishga katta taʼsir koʻrsatmoqda.
Atmosfera, tabiiy ishlab chiqarish va ijtimoiy tizimlar oʻrtasida teskari
aloqa mavjud. Atmosferaning holati bu tizimlarning holatiga va ishlashiga,
yaʼni litosfera yuzasining holati, sanoat va boshqa chiqarmalari, maishiy
chiqindilarga bogʻliqdir. Atmosferada modda aylanib yurishi quyidagi
balans nisbatida ifodalanadi:
M
0
= M
b
+K-S
Bunda: M
0
- moddalarning oxirgi hajmi;
M
b -
moddalarning dastlabki hajmi;
K — chiqarmalar, shamol energiyasi va boshqa sabablar hisobiga
moddalarning kirimi;
S — moddalarning yogʻin-sochinlar, havo massalarining almashinishi,
zararlarning oʻtirishi bilan bogʻliq sarflar;
Atmosferada gazsimon moddalar toʻplanishi ularning havodagi dastlabki
miqdoriga, moddalar kirimi
hajmiga,
ularning havo
massalari
almashinuvida aralashib ketishi va atmosferadan yogʻinlar bilan chiqarib
tashlanishiga bogʻliq boʻladi. Chiqarmalar va ularning zararligi qancha koʻp
boʻlsa, havoning harakati shuncha kam, yogʻinlar shuncha siyrak boʻladi,
atmosferada zararli moddalarning toʻplanishi shuncha koʻp va ularning
tabiiy, ishlab chiqarish va ijtimoiy tizimlarga taʼsiri shuncha kuchli boʻladi.
Ayniqsa chiqarmalar hissasining koʻpligidan havoning uzoq vaqt harakatsiz
holati xavflidir.
78
Atmosferaning ifloslanishi Yerning havo, qobigʻiga taʼsir etibgina
qolmasdan, balki inson hayoti va tevarak-atrofdagi muhitni xavf ostiga
qoʻyadi. Atmosfera havosidagi har xil gazlar, suv bugʻlari, qattiq va suyuq
zarrachalar, radioaktiv changlar havo sifatini buzadi, tabiiy muhitga turli
salbiy oqibatlar olib keladi. Ilgarilari havo sanoat obyektlari ustidagina
ifloslangan boʻlsa, hozir sanoat, transport, energetika va boshqalardan
chiqqan chiqindi katta-katta rayonlar, bir necha minglab kilometr
masofalardagi hududlar havosining ifloslanishiga sababchi boʻlmoqda.
Baʼzi bir maʼlumotlarga koʻra, yer yuzida bir yilda havoga chiqarilgan
oltingugurt gazi, is gazi (CO), kul va karbonat angidridning miqdori
taxminan 1mlrd. tonnaga yetmoqda.
BMT maʼlumotlariga koʻra, insoniyat paydo boʻlgandan to shu
vaqtgacha 90-110 mlrd. tonna turli yoqilgʻi yoqilgan, shuning yarmi keyingi
25 yilga toʻgʻri keladi. Faqatgina koʻmirning oʻzi yiliga 5 mlrd. tonna
yoqiladi. Albatta, yoqilgʻini yoqish uchun kislorod kerak. Hozirgi kunda
yoqilgʻilarni yoqishga yiliga 20-25 mlrd. tonna kislorod sarflanmoqda.
Yiliga metall oksidlanishi uchun 100 mln. tonna kislorod ketadi.
YUNESKOning maʼlumotiga koʻra, turli mamlakatlarda ishlab turgan
salkam 300 mln. Avtomashinalar yiliga 1mlrd. kishi isteʼmol qiladigan
kislorodni sarflaydi. 1000 km. yurgan yengil avtomobil bir kishining bir
yillik kislorodini yutadi.
Havo havzasining iqtisodiy baholash havo ifloslanishining ziyoni
bilan belgilanadi, yaʼni havo havzasidan foydalanish natijalariga bogʻliq
boʻladi (4.3- jadval).
| 