4.1.– jadval
Tabiiy resurslarni iqtisodiy baholash tizimi
№
Koʻrsatkich
Hisoblash funksiyasi
Baholashning maqsadi
1
Xomashyo uchun renta
R = X
0
-X
f
+∑
∆R
t
K
t
Xomashyo toʻlovini
aniqlash
2
Resurs uchun renta
T =
∑
R
x
R
b
Resurs toʻlovini aniqlash
3
Resurs birligiga yillik
muhofaza va ijtimoiy
samara
Samarani oʻsishini hisobga
olib, yuqorida keltirilgan
formula boʻyicha
Himoya qilish va ijtimoiy
samarani hisobga olish
4
Resursni baholash
B =
∑
T
t
-K
t
+∑
S
t
K
t
-FK
t
Tabiiy
boyliklarni
va
resurslardan foydalanish va
yaxshilash
boʻyicha
tadbirlar
samarasini
aniqlash
5
Tabiiy obyektni
baholash
B
0
= BN+
∑
∆R
x
X
x
+A
f
Resurslarni foydalanishdan
chiqarganda
nobudgarchilikni hisobga
olish
Renta imkoni boricha ijtimoiy zaruriy xarajatlar bilan (X) xomashyo
uchun faktik holga keltirilgan xarajatlar (X
f
) oʻrtasidagi farq plyus uning
iqtisodiy bahosining t yilda oʻsishi (∆R) ushbu koʻrsatkichning dastlabki
davrga keltirish koeffitsenti (K
t
) orqali hisoblanadi. Xomashyoni ishlab
chiqarish uchun ijtimoiy zarur va faktik xarajatlar ularning sifatini hisobga
olib qabul qilinishi, yaʼni bir xil sifatga ega boʻlgan xomashyoni olish uchun
ketadigan xarajatlarga asoslanib hisoblanishi lozim.
Tabiiy resurslarga renta (T) resurs birligidan (R
b
) kelib chiqadigan
xomashyo rentasi (R
x
)
yigʻindisi sifatida hisoblab chiqiladi. Xomashyoni
yoki tabiiy resursga renta ulardan foydalanganlik uchun toʻlovni belgilashga
imkon beradi. Resurs birligini hisoblash (B) resurs yoki xomashyoga renta,
resurslarni ekspluatatsiya qilish davri vaqtini (V
1
) hisobga olib, ularni
muhofaza qilish va ijtimoiy funksiyasidan olinadigan samara (S
t
) yigʻindisi
minus asosiy fondlarning (F) muddatidan oldin ishdan chiqqan
amortizatsiyalanmagan qismi sifatida hisoblab chiqiladi. Ulardan tabiiy
boyliklarni baholashda va tabiiy resurslardan ratsional foydalanish, ularni
asrash
va
yaxshilash
tadbirlarining
samaradorligini
aniqlashda
foydalaniladi.
67
Tabiiy resurslarni baholashda (B
o
) tabiiy resurs birligining yillik
normativga nisbatan baholash yoki undan foydalanish hajmini (N) baholash
(B) tabiiy resurslarni baholash, xomashyo rentasi (R
x
), xomashyo hajmini
(X
x
) biologik resurslar uchun toʻplangan zaxiralarni baholash, yangi
baholash yigʻindisi plyus resurslarning ekspluatatsiya qilish boʻyicha asosiy
fondlarning (A
f
) eskirishini yoʻqotilishi, baholash sifatida hisoblab
chiqiladi. Bunday baholash tabiiy resurslarni ekspluatatsiyadan chiqarishda
qoʻllaniladi va loyiha ishlarida hisobga olinadi. Umumlashtirilgan baholash
tizimi asosida tabiiy resurslarning har bir turi uchun ularning xususiyatlarini
hisobga olib, oʻzlarining baholash tizimi ishlab chiqiladi.
Tabiiy resurslarning haqiqiy baholari bozor mexanizmida samarali
dastak vazifasini oʻtashi mumkin. Tabiatdan oqilona foydalanmaslik
natijasida ularni hisobga olish, ishlab chiqarish koʻrsatkichlarining pasayib
ketishiga olib keladi va bu moliyaviy natijalarga oʻzining salbiy taʼsirini
koʻrsatadi. Tabiiy resurslar va xizmatlarni iqtisodiy baholashda hozirgi
kunda mavjud yondashuvlar orasida quyidagilarni alohida koʻrsatib oʻtish
mumkin:
• bozordagi baholanish;
• renta;
• xarajat boʻyicha yondashuv;
• muqobil qiymat;
• umumiy iqtisodiy qiymat.
Bu yondashuvlarning hammasi ham yaxshi ishlab chiqilmagan,
ularning oʻzaro zid boʻlgan jihatlari mavjud, biroq ular asosida birinchi
urinishda, hech boʻlmaganda, tabiatning iqtisodiy qiymatini hisoblash
mumkin.
Tabiiy resurslarning bozordagi baholanishi ularning kamyobligiga
muvofiq tarzda ulardan foydalanishga asoslangan. Nazariy jihatdan neft,
gaz, oʻrmon va boshqalarning bozordagi baholanishi ulardan foydalanish
samaradorligini tartibga solish imkonini beradi. Lekin tabiiy muhit
degradatsiyasi, tabiiy resurslar zaxirasining kamayib ketishi, ifloslanish va
shu kabi omillar bozor mexanizmidagi nosozliklardan dalolat beradi.
Tajribalarning koʻrsatishicha, tabiiy resurslar bozorida yuzaga kelgan
narxlar har doim ham ularning haqiqiy bahosini aks ettiravermaydi, chunki
ular resurslardan oqilona foydalanmaslik natijasida yuzaga keladigan
ijtimoiy-iqtisodiy va tabiatni muhofaza qilishga oid oqibatlarning haqiqiy
bahosini deyarli hisobga olmaydi. Shunga bogʻliq tarzda, tabiiy
resurslarning bozordagi baholanishi, asosan, jamiyatning muayyan turdagi
resurslar bilan taʼminlanish ehtiyojini aks ettiradi. Bozor tizimida
68
yashashning
eng
muhim
ekotizimli
funksiyalari
(chiqindi
va
ifloslanishlarning singib ketishi, tabiiy resurslar bilan taʼminlash) oʻzining
maqbul inʼikosini topa olmayotgani haqiqatdir.
Tabiiy resurslarning rentaga asoslangan iqtisodiy baholanishi
tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti nazariyasida yaxshi ishlab chiqilgan.
Renta yondashuvi uchun resurslarning cheklanganligi va oʻziga xosligi
jihatlari juda muhim hisoblanadi. Iqtisodiy renta koʻpincha miqdori
cheklangan tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun toʻlanadigan qiymat
(yoki ijara toʻlovi) sifatida belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, renta
tabiiy resurslarning umumiy taklifi cheklanganligi, elastik boʻlmaganligi
holatida amal qiladi. Renta yondashuvi yer resurslari, foydali qazilmalarni
baholashda keng qoʻllaniladi. Bu holda, yer (tabiiy resurs) bahosi (R)ning
asosiy formulasi quyidagicha ifodalanadi:
𝑃 =
R
r
Bu yerda: R-yillik renta qiymati; r-koeffitsent.
Formulada keltirilgan yer bahosi “kapitallashgan” yer rentasi
hisoblanadi. Bu oʻrinda, renta R noaniq muddat davomida hosil boʻlishi
koʻzda tutiladi. r koeffitsiyent esa birdan kichik olinadi va uning qiymati
koʻpincha bank (ssuda) foiziga bogʻliq boʻladi. Mazkur holatda yer/tabiiy
resurs bahosini renta kattaligiga teng boʻlgan, bankka qoʻyilgan va foiz
koʻrinishidagi yillik daromad olib keluvchi pul kapitaliga oʻxshatish
mumkin.
Shunday qilib, renta yondashuvidan foydalanishda tabiiy resurslardan
oqilona foydalanishga dastak boʻluvchi quyidagi jihatlar hisobga olinadi:
eng yaxshi resurs katta qiymatga baholanadi (xarajatlar bir xil boʻlganda
undan foydalanish nisbatan koʻproq daromad keltiradi); qandaydir oʻrtacha
darajaga moʻljallangan, tabiiy resurslarni oʻzlashtirish uchun qilinadigan
xarajatlar, shunga bogʻliq ravishda ularni baholash ancha xolis boʻladi.
Renta baholashlari tabiiy resurslarning cheklanganligidan kelib chiqadi.
Agar tabiiy resurslarni tayyorlash va ulardan foydalanishga ketgan
xarajatlarni jamlaydigan boʻlsak, bu kattalikni resurs bahosini aniqlashdagi
boshlangʻich nuqta sifatida foydalanish mumkin boʻladi. Xarajat boʻyicha
yondashuv biror tabiiy boylikni yoʻqotish yoki degradatsiyaga uchrashidan
keyin uni tiklash qiymatini baholashda keng qoʻllaniladi. Bu holda
yoʻqotilgan yoki zarar koʻrgan resursni ushbu yoki muqobil joyda ayni
resurs bilan almashtirishga zarur boʻlgan qoplanadigan potensial
xarajatlarga tayaniladi. Masalan, foydali qazilmalarni qazib olish natijasida
unumdor tuproq qatlami olib tashlansa yoki buziladigan boʻlsa, mazkur
69
hududning unumdorligini tiklash (qayta kultivatsiya qilish) yoki birinchi
hududning yoʻqotilishini qoplash maqsadida boshqa hududning
unumdorligini oshirish uchun ketadigan xarajatlar yoʻqotiladigan yoki
degradatsiyaga uchraydigan tuproqning minimal iqtisodiy bahosi boʻlib
xizmat qiladi. Bunday yondashuv noyob turdagi oʻsimlik va hayvonlarni
baholashda ham qoʻllanilishi mumkin, mazkur holda ushbu turdagi oʻsimlik
yoki hayvonni tiklash va bir maromda hayot kechirishi uchun ketadigan
barcha xarajat turlari jamlanadi.
Xarajat boʻyicha yondashuvning nisbatan oddiyligi va keng
foydalanish imkoniyati borligiga qaramay, uning tarkibida umumiy ziddiyat
mavjud: tabiiy resursning sifati qancha yaxshi boʻlsa, xarajat tamoyiliga
muvofiq u shuncha kam qiymat oladi. Paradoks yuzaga keladi: resurs sifati
qancha yuqori boʻlsa, undan foydalanish shuncha oson. Buning uchun
xarajatlar past boʻladi, shundan kelib chiqib, uning iqtisodiy baholanishi
shuncha kamayadi. Bu ziddiyat tabiatni iqtisodiy baholashda xarajat
boʻyicha yondashuvni qoʻllashni sezilarli darajada cheklab qoʻyadi.
Neoklassik iqtisodiy nazariyada tabiatdan foydalanish uchun tegishli toʻlov
yoki bahoni ilmiy asoslash uchun, koʻpincha, muqobil qiymat nazariyasidan
foydalaniladi. Muqobil qiymat deganda atrof-muhitdan foydalanishning
muqobil yoʻllari qiymati tushuniladi. Bu mazkur hududdagi atrof-muhitning
fazoviy jihatdan cheklanganligi va tabiatdan foydalanishning muqobil
yoʻllari raqobatdoshligi bilan bogʻliq. Zamonaviy sharoitlarda koʻpincha
atrof-muhitning iqtisodiy funksiyalardan birining bajarilishi qolganlarining
amalga oshirilishi uchun toʻsqinlik qiladi. Masalan, dengiz yoki daryo
boʻyida sanoat korxonalarini ochish yoki foydali qazilmalarni qazib
chiqarish mazkur hududdagi rekreatsiya sharoitlarini yomonlashtirib
yuborishi mumkin. Va, aksincha, atrof-muhitdan jamoat boyligi sifatida
foydalanish barobarida, boshqa barcha funksiyalarni qurbon qilishga toʻgʻri
keladi. Bundan tashqari, tabiiy resurslardan foydalanishning zamonaviy
sxemalari, koʻpincha, avlodlar manfaatlari ixtiloflariga olib keladi, chunki
kelgusi avlodlar uchun resurslarni asrab qolish ehtiyoji hozirgi avlodlarning
oʻz iqtisodiy tizimining rivojlanishini taʼminlash ehtiyoji bilan toʻqnash
keladi.
Shunday qilib, iqtisodiy nuqtayi nazarga koʻra, ekologik
muammolarning yechimlaridan biri atrof-muhitning undan foydalanishning
muqobil yoʻllari oʻrtasida optimal tarzda taqsimlanishidir. Natijada esa
atrof-muhit boylik va xizmatlarini iqtisodiy baholashga asoslangan
muammo yuzaga keladi. Aynan mana shu bosqichda “barqaror” yoki
“beqaror” boʻlishi mumkin boʻlgan jamiyat rivojlanishi yoʻlini tanlash roʻy
70
beradi. Tabiiy resurslar va ekologik zararlarni yetarlicha baholamaslik
iqtisodiy koʻrsatkichlarning buzilishiga olib keladi va u rivojlanishning
samarasiz ijtimoiy-iqtisodiy yoʻnalishini tanlashni keltirib chiqaradi.
|
