|
Mineral-xomashyo resurslari va ulardan oqilona foydalanishBog'liq Атроф мухит ва табиий ресурслар иқтисодиёти
4.6. Mineral-xomashyo resurslari va ulardan oqilona foydalanish
Mineral resurslar — alohida regionda geologik izlanish va razvedka
natijasida aniqlangan qazilmalar majmuidir. Mineral resurslar qayta
tiklanmaydigan tabiiy resurslardir. Ularning oʻzlashtirishga tayyorlangan
qismi mineral xomashyo bazasi hisoblanadi. Konchilik va geologiyada
mineral resurslar deb Yer qaʼrida foydali qazilma sifatida aniqlangan va
sanoat ahamiyatiga ega boʻla oladigan boyliklarga aytiladi. Mineral
xomashyo resurslar ishlatilishiga qarab, yoqilgʻi va energetika (neft, tabiiy
gaz, koʻmir, slanes, torf, uran rudalari); yengil rangli metallar (alyuminiy,
magniy, titan, natriy, berilliy, litiy, bariy, kalsiy va kaliy) qora metallar
rudasi (temir, marganes, xrom); rangli metallar (mis, nikel, qoʻrgʻoshin,
qalay, kadmiy, kobalt, rux, margimush, vismut, surma, simob); qiyin
eriydigan rangli metallarga (volfram, molibden, niobiy, tantal, xrom,
sirkoniy); asl rangli metallarga (oltin, kumush, platinia, osmiy, iridiy, rodiy,
ruteniy va palladiy); nodir rangli metallar tarqoq metallar (talliy, galliy,
germaniy, indiy, reniy, gafniy, rubidiy va seziy); siyrak metallar (skandiy,
ittriy, lantan va lantanoidlar); radiaktiv metallar (texnetsiy, fransiy, paloniy,
radiy, aktiniy, toriy, protaktaniy va uran); noruda sanoat xomashyosi (grafit,
asbest, talk va kvars); noruda qurilish materiallari (sement, shisha sanoati
xomashyosi, marmar, granit, shifer slanes, bazalt va gil); mineral suvlar (yer
osti tuzli, chuchuk, minerallashgan, shu jumladan, balnologik va termal
suvlar) (4.3-rasm).
Baʼzi mineral resurs turlarini bir necha sanoat sohasida qoʻllanilishi
mumkin. Jamiyatning ehtiyoji, texnika va texnologiyalarning rivojlanishiga
qarab mineral xomashyo resurslar tarkibi va miqdori oʻzgaruvchan boʻladi.
Mineral resurslar miqdori aniqlangan va bashorat qilingan foydali
qazilmalar zaxiralari bilan baholanadi.
Mineral xomashyo resurslarini hisobga olish ham nisbiydir. Hisobga
olish ham resurslardan xalq xoʻjaligidan foydalanish nuqtayi nazaridan,
yaʼni konlarni iqtisodiy maqbul oʻzlashtirish boʻyicha ularni oʻrganish
darajasiga bogʻliq holda oʻzlashtirishga tayyorlanishganligi boʻyicha
oʻtkaziladi. Amaliyotda xomashyo zaxiralari A, B, S kategoriyalarga va
95
yana balansdan tashqari kotegoriyalarga boʻlinadi. Lekin umumiy
zaxiralarni, yoʻldosh elementlarni va ochilma jinslarni hisobga olish ham
katta ahamiyatga ega. Mineral xomashyo resurslar holatini baholashni
quyidagi koʻrsatkichlar boʻyicha amalga oshirish zarur: boʻlishi mumkin
boʻlgan zaxiralar umumiy hajmida hisobga olinadigan zaxiralarning ulishi;
hisobga olinadigan zaxiralardan foydalanish muddatlari; hisobga olinadigan
zaxiralarning oʻrganilishi va oʻzlashtirishga tayyorligi boʻyicha, yaʼni A, B,
S kategoriyalar boʻyicha strukturasi; hisobga olinadigan zaxiralar birligiga
yoʻldosh elementlar, ochilma jinslarning hissasi; hisobga olish davri uchun
yangi zaxiralarning oʻsishi;
|
| |
