-rasm. Iqtisodiyot va moliya vazirligi maʼlumotlari asosida

96 
Z
ya
= Z
b
+X-Q-T
Bunda: Z
ya
– obyektdagi yakuniy material zaxiralari;
Z
b
– obyektdagi boshlangʻich materiallar zaxiralari;
X- obyektdagi materiallarning koʻpayishi va ularni kamayishini qoplash 
uchun zarur boʻlgan materiallarni ishlab chiqarish hajmi;
T – materiallarni tarqatish hajmi;
Bu nisbatlarni har qanday tizimllar va obyektlarga, xoʻjalik 
tuzilmalariga yer yuzasiga va boshqalarga nisbatan bir xil qoʻllash mumkin. 
Uning qismlari resurslardan foydalanish jarayonining turli tomonlarini 
xarakterlaydi. Masalan, bu balans nisbatlarini ishlab chiqarish tizimlaridagi 
materiallar 
dinamikasiga 
(oʻzgarishiga) 
nisbatan qoʻllanilganda 
zaxiralarning yakuniy (Z
ya
) va boshlangʻich (Z
b
) koʻrsatgichlari oʻrtasidagi 
farq materiallarga ehtiyojni xarakterlaydi. X-Q ularni qazib olish hajmining 
farqlarini, X+Q yigʻindisi ularning ishlab chiqarish fondlari eskirishi, uzoq 
muddatlarda foydalaniladigan tovarlar va chiqindilarni tarqatish bilan 
bogʻliq boʻlgan kamayishni xarakterlaydi.
Shuningdek, ishlab chiqarishga materiallarni qaytarish va yer yuzasiga 
materiallarni tarqatib yuborish oʻrtasidagi aloqalar katta tabiiy-ekologik-
xoʻjalik ahamiyatiga ega.
Koʻrsatilgan nisbatlarga asoslanib, tarmoqlararo va hududiy 
komplekslarda materiallarni qayta ishlash va ularni isteʼmol qilish 
bosqichlari boʻyicha batafsil moddiy balanslarni tuzish zarur va bu balanslar 
shu jarayonni tartibga solishga xizmat qilishi kerak. Shu bilan birga 
balanslarni faqatgina asosiy xomashyoga tuzish bilan cheklanib qolmasdan, 
ularni jonli tabiat uchun alohida zararli boʻlgan yoʻldosh materiallar uchun 
ham tuzish kerak. Bunday moddiy balanslar xomashyodan foydalanishning 
toʻliq holatini koʻrsatadi, lekin bunday koʻp materiallardan foydalanish 
qiyindir. Shuning uchun foydalanishni baholash uchun quyidagi 
koʻrsatkichlar darajasini qoʻllash mumkin:
- 
umumiy xomashyodan foydalanish va qayta ishlash bosqichlari 
boʻyicha;
- 
xomashyoni qaytarish;
- 
chiqindilardan foydalanish va ulardan qayta ishlash bosqichlarida 
foydalanish; 
- 
qayta ishlash bosqichlari boʻyicha nogbudgarchilik;
- 
xomashyodan materiallarni olish;
- 
qazib olish jarayonida xomashyo olish;
- 
hududiy tizimlar uchun maydon birligiga elementlarni tarqatish hajmi;

97 
Mineral xomashyo resurslarini iqtisodiy baholash asosan ulardan eng 
samarali foydalanish yoʻnalishini hisobga olib, yaʼni maksimal renta 
boʻyicha hisoblanadi. Turli resurslardan bir xil maqsadda foydalanishda 
ularni baholash resursdan asosiy mahsulotni ishlab chiqarishda 
foydalanishning samaradorligi boʻyicha, yaʼni resurslardan foydalanishning 
qoʻshimcha xarajatlarini ham qoʻshib sifati boʻyicha baholanadi. Masalan: 
yoqilgʻining har xil turlari energiya va issiqlik ishlab chiqarish 
samaradorligi boʻyicha, yaʼni resurslarni yoqish xarajatlarini ham qoʻshib 
shartli yoqilgʻi boʻyicha baholanadi. Resurslardan substrat (asosiy) va 
qoʻshimcha material sifatida foydalanilganda ular asosiy ishlab chiqarish 
samaradorligiga toʻgʻridan –toʻgʻri taʼsiri boʻyicha baholanadi.
Resursning koʻp komponentli tarkibiga ega boʻlgan holatida (tarkibiga 
ochilma jinslarni ham qoʻshish kerak) resursga renta resurs birligida 
xomashyoga renta koʻpaytmasi (koʻpaytirish natijasi) resursga renta resurs 
birligida xomashyoga renta koʻpaytmasi (koʻpaytirish natijasi) va uning 
miqdori sifatida aniqlanadi. Resurslarga toʻlovlar foydalanuvchilardan 
resurslardan foydalanishidan qatʼiy nazar undirilishi kerak. Bunda qazib 
olish va ochilma jinslarni toʻplash boʻyicha toʻlovlar alohida boʻlishi 
mumkin.
Resurslar birligini baholash konlarni ekspluatatsiya qilishning optimal 
muddatlariga asoslanib hisoblab chiqiladi. Xomashyoni normativdan yuqori 
miqdorda qazib olish xalq xoʻjaligiga ziyon sifatida koʻrib chiqilishi, ziyon 
miqdori foydalanuvchilardan resurslarga toʻlovlar bilan birgalikda 
undirilishi kerak.
Oʻzbekistonning investitsiya siyosati mahalliy homashyo va resurslarni 
qayta ishlab chiqarishga asoslangan va unda mamlakatimiz eksport 
salohiyatini rivojlantirishga yoʻnaltirilgan soha va ishlab chiqarishlar 
belgilangan. Ushbu sohalarga investitsiyalarni jalb qilish ustuvordir, bular: 
sanoatni rivojlantirish; qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini chuqur qayta 
ishlash; mineral-xomashyo resurslarini qazib olish va chuqur qayta ishlash 
boʻyicha ekologik toza ishlab chiqarishlarni tashkil etish, shu hisobda neftʼ 
va gazni qazib olish va qayta ishlash; zamonaviy axborot va 
telekommunikatsiya tizimlarini, ilm talab qiluvchi yuqori texnologiyalarga 
asoslangan ishlab chiqarishni tashkil etish; resurs va energiyaning tejamkor 
uskunalarini ishlab chiqarish; dori vositalari, meditsina texnikasi va 
uskunalarini ishlab chiqarish; turizm sohasini rivojlantirish; qishloq 
xoʻjaligi texnikasini ishlab chiqarish; aloqa xizmatlarini rivojlantirish; 
qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlash uskunalarini ishlab 
chiqarishni kengaytirish.

98 
Mineral resurslarni topish va qazib olish juda katta kapital mablagʻlarni 
talab etadi hamda yirik xatarlarga duch kelishiga tayyor boʻlgan chet el 
investorlarni jalb etishni taqozo etadi. Foydali qazilmalar salohiyatiga ega 
dunyoning barcha mamlakatlari jahon investitsiya mablagʻlarining 
chegaralangan hajmiga ega boʻlish raqobatchiligida ishtirok etadi. Ushbu 
mablagʻlarni olish uchun raqobat quyidagidan iborat: chet el investorlari 
investitsiya muhiti, ayniqsa huquqiy va soliq rejimi, barqaror boʻlgan va 
qoʻyilgan mablagʻlarni qoplash uchun yetarli boʻlgan foyda meʼyorini 
taʼminlovchi, aksiyadorlarga foyda keltiradigan mamlakatlarga investitsiya
qilishni afzal koʻradi.
Ushbu nuqtayi nazardan Oʻzbekiston huquqiy va soliq rejimini yaratgan, 
boy mineral xomashyo resurslariga va yuqori foyda olish imkoniyatini 
beruvchi noyob metallarning yirik zaxiralariga ega mamlakatlar qatoriga 
kiradi. Foydali qazilmalarni qidirishning hozirgi zamondagi darajasi 
qimmatbaho, rangli va noyob metallar, organik yoqilgʻilarning barcha 
turlari - neft, tabiiy gaz va gaz kondensati, koʻmir, yonilgʻi slanes, uran, 
qurilish materiallari uchun koʻp xil xomashyoni qazib olish bilan bogʻliq. 
Ularning turlari xilma xilligi chet el investorlari uchun Oʻzbekiston 
iqtisodiyotining investitsiyalarga oid jalb etuvchanligining omillaridan 
biridir ( 4.4-rasm). 

Download 2,87 Mb.