161
Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (ingl.
International Union for Conservation of Nature and Natural Resources,
IUCN) Tabiiy komplekslar va obyektlarni tegishli ekotizim xizmatlari va
madaniy qadriyatlar bilan uzoq muddatli saqlashni taʼminlash uchun davlat
organlari yoki boshqa samarali vositalar bilan boshqariladigan aniq
belgilangan geografik hudud. Yaʼni,
Yerning va suv kengliklri
(akvatoriyalar) ning ustuvor ekologik, ilmiy, madaniy, estetik, rekratsiya va
sanitariya-sogʻlomlashtirish
ahamiyatiga
molik boʻlgan, xoʻjalik
maqsadidagi doimiy va vaqtincha foydalanishdan toʻliq yoki qisman
chiqarilgan uchastkalari muhofaza etiladigan tabiiy hududlar hisoblanadi.
Tabiat rang-barangligini saqlab qolish, ekologik muvozanatni va
biosfera monitoringini saqlab turishga, shuningdek
shikast yetgan tabiiy
majmualarni tiklashga moʻljallangan yagona tizimni tashkil etuvchi
Oʻzbekiston Respublikasining alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlari
xoʻjalik maqsadida foydalanishdan toʻliq yoki qisman, bir umrga yoki
vaqtinchalikka tortib olish mumkin. Tabiiy zaxiralardan foydalanish va
ularni muhofaza qilishga doir rejalar va
dasturlar, yer tuzilishi va joylarni
tekislash kesmalari hamda boshqa rejalarni ishlab chiqishda alohida
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar hisobga olinadi. Alohida muhofaza
etiladigan tabiiy hududlarga qonunda belgilab qoʻyilgan tartibda davlat
qoʻriqxonalari shu jumladan biosfera qoʻriqxonalari, davlat milliy bogʻlari,
davlat tabiat yodgorliklari, davlat buyurtma qoʻriqxonalari maqomi beriladi.
Suvni muhofaza qilish mintaqalari, kurort va
rekreatsiya tegralari, yer usti
va yer osti suvlari hosil boʻladigan tegralar, nodir va qimmatbaho mineral
konlari, alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning qoʻriqlanma
(oraliq) tegralari, baliq xoʻjaliklari, oʻrmonlarning taqiqlangan hududlari,
tarixiy-tabiiy va tabiiy-yodgorlik bogʻlar, botanika va hayvonot bogʻlari,
dendrariylar hamda Oʻzbekiston Respublikasi qonunlari va xalqaro
shartnomalar bilan belgilab qoʻyiladigan tartib asosidagi boshqa hududlar
ham alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarga kiradi.
Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar davlat mulkidir va u davlat
tomondan muhofazasidadir. Yer uchastkalari va boshqa tabiiy pitomniklar
tashkil etish uchun yuridik va jismoniy shaxslarga ijaraga berilishi mumkin.
Shuningdek, ushbu yerlardan sogʻlomlashtirish, rekreatsiya va tarixiy-
madaniy ahamiyatga molik yerlar jumlasiga
kiradi hamda ushbu
hududlarning yerlarida ularning maqsad muddaosiga zid faoliyat
taqiqlanadi. Davlat qoʻriqxonalari, davlat milliy bogʻlari yer uchun haq
toʻlashdan ozod etiladi. Istisno tariqasida ushbu hududlarning ayrimlarida
162
xoʻjalik faoliyati bilan shugʻullanilgan hollarda ijara haqi va yer soligʻi
undirib olinadi.
Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarning davlat kadastri bu
hududlarning huquqiy maqomi, ularning geografik mavqei, miqdor va sifat
koʻrsatkichlari, ekologik, ilmiy, maʼrifiy va boshqa xil ahamiyati
toʻgʻrisidagi, yer egalari va yerdan foydalanuvchilar haqidagi maʼlumotlarni
qamrab oladi va ushbu hududlarda davlat kadastri
respublika byudjeti
hisobidan yagona tizim asosida yuritiladi. Muhofaza qilinadigan hududlarni
ahamiyat darajasi va toifalarga boʻlish mezonlarining aniq tizimi mavjud
emas masalan qoʻriqxona aslida milliy bogʻ boʻlishi mumkin va aksincha.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar egallashi lozim boʻlgan hududlar
toʻgʻrisidagi qaror biologik xilma-xillikning reprezentativligini baholash
masalasi bilan chambarchas bogʻliq. Himoya qilinadigan hududlar maydoni
va hududning umumiy maydoni nisbati koʻrsatkichi “qamrov darajasi” deb
ataladi. Tabiiy muhitning qayta ishlab chiqarishini kafolatlash uchun ushbu
koʻrsatkichning bunday qiymatiga erishish kerak deb taxmin qilinadi
shuningdek, qamrov darajasi boʻyicha yagona nuqtayi nazar yoʻq.
Vaholanki, ekotizimning mintaqaga nisbatan etaloni sifatida ham, alohida
muhofaza qilinadigan hududlarni maʼlum funksiyalarni bajarish uchun
yetarliligi masalan, oʻsimlik yoki hayvonot dunyosining qandaydir turlarini
saqlash va h.k.lar sifatida qaraladi. Iqlim oʻzgarishlarni hisobga olgan holda
landshaft va iqlim omillarining kombinatsiyalarini aks
ettirish hududlarni
yanada kengaytirishni nazarda tutadi. Hozirgi vaqtda qoʻriqlanadigan tabiiy
hududlarning mintaqa hududiga nisbatan tavsiya etiladigan ulushi
koʻrsatkichini keng doirasi mavjud (7.4-jadval).
