34
fal’sifikatsiya qiladi. Binobarin, tajriba, eksperiment, fanning haqiqiy faktlari
to`g’riga o`xshash gipoteza bilan haqqoniy ilmiy nazariya o`rtasida demarkatsion
chegara rolini o`ynaydi.
Gipoteza o`zining rivojlanish jarayonida uch bosqichni bosib o`tadi:
• Dalilli materialning to`planishi.
• Gipotezaning shakllanishi.
• Amalda sinalishi va tasdiqlanishi. Shu tarzda gipoteza ilmiy nazariyaga
aylanadi. Oddiy gipotezada ob`ektning fizik xossalari haqida taxminlar qilinadi,
keyin esa uning matematik nazariyasi beriladi. Gipoteza ushbu hollarda asosli
hisoblanadi:
• Bilish tamoyillariga zid bo`lmasa.
• Avvaldan fanga ma`lum bo`lgan qonunlarni e`tiborga olsa, ammo yangilarini
ularga yaqinlashtirib qurmagan bo`lsa.
• Ilgari surilgan barcha omillarni tushuntirib bersa.
• Uni tekshirish mumkin bo`lsa.
• U mumkin qadar soddalik asosida qurilgan bo`lsa, (ya`ni o`zida kerak
bo`lmagan elementlarni saqlamasa).
• Mantiqqa zid bo`lmasa.
Ma`lumki, bitta hodisa uchun odatda bir emas, balki bir nechta gipotezalar
ilgari suriladi. Ayrim hollarda ularning ba`zilari bir-birini inkor etadi. Bu esa noxush
holat hisoblanmaydi, chunki turli gipotezalarning mavjudligi turli sohalar bo`yicha
tahlil qilishni talab qiladi, bu esa ilmiy umulashtirish jarayonini jiddiy tarzda amalga
oshirish uchun zamin yaratadi. Ma`lumki ma`lum bir narsani isbotlab yoki inkor
etib, olim yangilikni qidiradi. Gipoteza tasdiqlanadimi yoki yo`qmi, bunga bog’liq
bo`lmagan holda, u haqiqatni izlanishiga yordam ko`rsatadi. To`g’ri bo`lmagan
gipoteza ham foyda beradi, chunki uni inkor etish jarayonida haqiqatga olib
boruvchi yo`llar torayadi va qisqaradi. Agar gipoteza tasdiqlansa, u ilmiy nazariyaga
aylanadi.
Har qanday bilim ham ilmiy bo`lmaydi.
Ilmiy bilim hodisalarning o`zaro bog’lanish va sodir bo`lish qonunlarini ochib
beradi va ularning kelgusidagi taraqqiyoti haqida bashorat qiladi. Ilmiy bilimning
haqqoniyligi amaliyotda mutlaqo tekshirish bilan kafolatlanadi.