Ilmiy bilishda gipotezalarni tasdiqlash yoki inkor etish mezonlari
quyidagilardan iborat:
1. mavjudligi g’oyasi gipotezaning asosiy mazmunini tashkil etgan predmet
yoki hodisani borliqda to`g’ridan-to`g’ri topish;
2. gipotezaning o`zidan haqqoniy bilimlar, oqibatlar, xulosalarni deduktiv
keltirib chiqarish;
3. mazkur oqibatlar va xulosalarni amaldagi real ahvolda taqqoslash;
4. gipotezani amaliyot, sinov, vaqt bilan tasdiqlash yoki inkor etish.
Gipotezani tekshirish uning to`g’ri yoki soxtaligini ko`rsatadi. Birinchi holda
gipotezada ilgari surilgan farazlarni isbotlash, ikkinchi holda esa ularni inkor etish
haqida gap boradi. Gipotezaning to`g’riligini nazariy tekshirish uchun uning
asoslaridan mantiqiy xulosalar, oqibatlar chiqariladi. Bunday oqibatlar qancha ko`p
35
bo`lsa, gipotezani tekshirish shuncha ishonchli bo`ladi. Gipotezadan chiqarilgan
oqibatlar haqiqatga mos kelsa, u o`z tasdig’ini topadi, aks holda u soxta deb e`lon
qilinadi va chetga suriladi. Ilmiy ijod, ilmiy izlanish mavjud gipotetik bilimning
haqiqatga mosligini tekshirishga yo`naltirilgandir. Bunda jumboqli vaziyat yuzaga
kelishi - bir bilim sohasidagi turli faktlar qarama-qarshi gipotezalarni tasdiqlashi
mumkin. Masalan, optikada yorug’likning tabiati haqida ikki qarama-qarshi
gipoteza -korpuskulyar va to`lqinli gipotezalar, tekshirilgan, sinovdan o`tkazilgan
faktlar mavjud edi. Yorug’likning kvant nazariyasi yaratilganidan keyingina
yorug’likning dualistik, korpuskulyar-to`lqinli tabiatini to`g’ri tushuntirishga
muvaffaq bo`lindi va bu ikkala gipotezaga ham hayotga yo`llanma berdi.
Takrorlash va mustaqil ishlash uchun savollar
1. Ilmiy tadqiqotlar o`z maqsadiga, ilmiy tadqiqot chuqurligi va xarakteriga,
hamda tabiat va ishlab chiqarish bilan bog’liqlik darajasiga ko`ra qaysi turlarga
bo`linadi?
2. Ilmiy nazariyaning asosiy belgilariga nimalar kiradi?
3. Tadqiqot turlariga ta`rif bering.
4. Nazariy tadqiqot metodlariga nimalar kiradi?
5. Empirik –nazariy tadqiqot metodlariga nimalar kiradi?
6. Empirik tadqiqot usullarini tushuntiring.
7. Eksperement nima?
8. Tadqiqotlar strukturasini tushuntiring.
9. Muammoning tug’ilishi va qo`yilishini izohlab bering.
10. Birlamchi gipotezani ilgari surmoq va asoslamoq qanday amalga
oshiriladi?
11. Ilmiy muammoga tushuntirish bering.
12. Ilmiy ijodda gipotezaning rolini tushuntiring.
|
