IV bob. ELEKTRON TO‘LOV TIZIMLARI
4.1. Elektron biznesda to‘lov vositalari
Internet tarmog‘i vositasida amalga oshiriladigan elektron biznes ti-
zimi rivojlanish sur’atining sekinligi, elektron pullar va plastik kartoch-
kalardan xavfsiz foydalanishning yetarlicha keng tarqalmaganligidadir.
Asosan, tovarni sotib olishda, xaridor sotuvchiga bir qancha kamchilik-
larga ega bo‘lgan, plastik kartochkaning nomerini beradi (bu
haqda
quyida batafsil aytib o‘tiladi). Shu bilan birga, sotuvchi bankda kartoch-
kalarni qabul qilish uchun maxsus hisob raqam – credit card merchant
account ochish jarayoni oson kechmaydi. Elektron biznes savdosida risk
darajasining yuqoriligi sababli har qanday bank ham bunday xizmat
ko‘rsatish uchun rozi bo‘lavermaydi. Plastik kartochkalar o‘rniga
elek-
tron pullardan foydalanuvchi to‘lov tizimidan foydalanish, turli mayda
savdogarlarning kamxarj va hech qanday rasmiyatchiliklarsiz bozorga
chiqish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, Internetda o‘zini to‘la oqla-
mayotgan bu tizim bir qancha xaridorlarni ham diqqatini tortadi.
Internet tarmog‘ida maxsus qo‘llanilish uchun ishlab chiqilgan mil-
liy va xorijiy to‘lov tizimlarida kredit kartalari yoki
elektron pullar yor-
damida tovar va xizmatlar uchun to‘lovlarda foydalanilmoqda.
Internetdagi oddiy savdo turi – bu turli ma’lumotlar (matnlar, gra-
fika va boshqalar), dasturiy ta’minot va xizmatlar (masalan, xususan In-
ternetga kirish) bilan shug‘ullanishdir. An’anaviy tarzda bunday maqsad-
lar uchun kredit kartochkalaridan foydalaniladi. Ammo Internetda 99,9
foiz qilinayotgan bu turdagi kichik xaridlar uchun ushbu turdagi to‘lov
tizimini qulay va xavfsiz deb bo‘lmaydi. Ayni vaqtda, (qoidaga ko‘ra
o‘zi umuman bilmagan va ishonishga yetarli asosi bo‘lmagan) sotuvchi-
ga kartochkasi va o‘zi haqida, barcha raqam va amal qilish muddati, is-
mi va manzilgohi ko‘rsatilgan holda ma’lumotlarni taqdim qilishi kerak.
Bunda xaridor o‘z kartochkasidan 1$ emas, balki undan bir necha baro-
bar ortiq summani yo‘qotishiga tavakkal qiladi, chunki kartochka hisob
raqamida, odatda, bir necha ming dollar bo‘ladi. Bunda xaridor to‘g‘ri-
sidagi ma’lumotlar istalgan odamga tarqalishi mumkin. Haqiqiy sotuv-
chi uchun ham bu holat noqulay bo‘lishi tabiiy hol, albatta.
Unda kartochka va uning egasi haqidagi ma’lumotlarni
tarmoq or-
qali o‘g‘irlanmasligi borasida va vaqt o‘tgandan so‘ng shu kartochkadan
o‘g‘irlangan pulni qaytarish borasida hech qanday kafolat yo‘q. Qo‘-
shimcha tarzda bankka jarima to‘lashga to‘g‘ri kelishi mumkin (bunda,
har bir pulni qaytarish operatsiyasi - chargeback uchun jarima miqdori
63
25$ ni tashkil qiladi). Shuning uchun ham, tarmoq orqali bo‘ladigan qal-
tis operatsiyalarda Amerika banklarining adolatliligini tan olmaslikning
iloji yo‘q. Mos ravishda bunday (xaridorlar aksariyat hollarda xariddan
voz kechishadi) sotuvchilardan olinadigan komission to‘lovlar miqdori
oddiylardan 1,5 – 2 barobar ko‘p miqdorda qilib belgilangan.
Shu tariqa, aytish mumkinki, Internet to‘lov
tizimining hali hech
kim o‘ylamagan va yuqorida sanab o‘tilgan kamchiliklardan holi bir ti-
zim mavjud. Bunday sxemalar elektron imzolarni nominallarni saqlov-
chi – ma’lumotlar dahasini qalbakilashtirish (nusxa ko‘chirish) dan
shifrlash va himoyalash bilan birga virtual banklarda himoyalangan ki-
rish yo‘liga ega bo‘lgan hisoblarni yuritish elektron pullar yordamida
amalga oshiriladi.
Raqamli pullarni Internet muhitidagi to‘lov tizimining asosi sifati-
da, ularga amal
qilishini tashkillashtirish, xavfsizlik darajasi va hisob-ki-
tob usuliga ko‘ra tasniflash mumkin.
Foydalanish turiga ko‘ra raqamli pullar quyidagicha guruhlanadi:
zaruriy ma’lumotlar bilan ochiq tarzda almashinuv;
ma’lumotlar almashinuv bosqichida shifrlangan ma’lumotlar tizimi;
guvohnomalardan foydalanishni ko‘zda tutadigan tizimlar;
Internet tarmog‘ida kliring tizimlari;
raqamli naqd pullar (ShK ko‘rinishidagi);
raqamli naqd pullar (Smart card ko‘rinishidagi).
