Iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va auditni xalqaro standartlar asosida rivojlantirish muammolari va istiqbollari

838 
bo’yicha har yillik amortizatsiya hajmini hisob-kitob qilish uchun butun foydali 
ishlatish muddatidagi umumiy baholangan mahsulotlar yig’indisini va mazkur 
muayyan yildagi mahsulotlarni aniqlash lozim. Budjet tashkilotida mahsulot sifatida 
ishlab chiqariladigan mahsulot birliklari soni, ishlangan soatlar soni, o’tib bo’lingan 
tonna-kilometrlar soni va boshqalar olinishi mumkin.
Budjet tashkilotida amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usulida 
yillik amortizatsiya ajratmalari summasi hisobot davridagi mahsulot (ishlar, 
xizmatlar) hajmining natural ko’rsatkichidan hamda tugatish qiymatini ayirgan 
holdagi asosiy fondlar ob’ektining boshlang’ich (tiklash) qiymatining asosiy fondlar 
ob’ektini butun foydali ishlatish muddatidagi nazarda tutilayotgan mahsulot (ishlar, 
xizmatlar) hajmiga nisbatan mutanosibligidan kelib chiqqan holda aniqlanishi 
mumkin. Budjet tashkilotida asosiy fondlardan intensiv foydalanilganda, shuningdek 
ilmiy-texnikaviy jarayonning katta ta’sirida asosiy fondlar amortizatsiyasi quyidagi 
usullarda hisoblanadigan jadallashtirilgan amortizatsiya yo’li bilan ifodalanishi 
maqsadga muvofiq: 

ikki baravar amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli;

yillar summasi usuli (kumulyativ usul).
Budjet tashkilotida ikki baravar amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni 
kamaytirish usuli amortizatsiyani hisoblash davrida amortizatsiyalanadigan aktiv 
qiymatining kamayishini anglatadi. Mazkur usulga ko’ra teng maromli (to’g’ri 
chiziqli) hisoblash usulidan ikki baravar amortizatsiya me’yori mazkur hisobot 
davridagi asosiy vositaning tegishli qoldiq qiymatiga ko’paytiriladi. Ikki baravar 
amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli bo’yicha amortizatsiyani 
hisoblashda faraz qilinayotgan tugatish qiymati boshlang’ich (tiklash) qiymatidan 
chegirilmaydi. Budjet tashkilotida ikki baravar amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni 
kamaytirish usulida yillik amortizatsiya ajratmalari summasi hisobot yili boshidagi 
asosiy fondlar ob’ektining qoldiq qiymatidan va mazkur ob’ektni foydali ishlatish 
muddatiga bog’liq holda hisoblangan amortizatsiyaning ikki baravar me’yoridan 
kelib chiqqan holda aniqlanadi. Yillar summasi usuliga (kumulyativ usulga) ko’ra har 

839 
yili amortizatsiya me’yori amortizatsiya muddati oxiriga qadar qoladigan 
amortizatsiyalanadigan qiymatga ulush sifatida aniqlanadi. Ulush amortizatsiya 
ajratmalari tugaguniga qadar qoladigan to’liq yillar sonini amortizatsiya muddatini 
tashkil qiladigan yillar tartib sonlari summasiga bo’lish orqali aniqlanadi. Budjet 
tashkilotida yillar summasi usulida (kumulyativ usulda) amortizatsiya ajratmalarining 
yillik summasi asosiy fondlar ob’ektining tugatish qiymati ayirilgan holda 
boshlang’ich (tiklash) qiymatidan hamda sur’atida ob’ektni foydali ishlatish 
muddatining oxiriga qadar qoladigan yillar soni, maxrajida esa - ob’ektni foydali 
ishlatish muddati yillari soni summasining nisbatidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Budjet tashkilotida hisobot yili davomida asosiy fondlar ob’ekti bo’yicha 
amortizatsiya 
ajratmalari 
qo’llaniladigan 
hisoblash 
usulidan 
qat’i 
nazar 
(amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usulidan tashqari), yillik summaning 
1/12 miqdorida har oyda hisoblanadi. Mavsumiy tusdagi ishlab chiqarish budjet 
tashkilotlariida 
foydalaniladigan 
asosiy 
fondlar 
bo’yicha 
amortizatsiya 
ajratmalarining yillik summasi hisobot yilida budjet tashkiloti tomonidan asosiy 
fondlardan foydalanish davri mobaynida teng maromda hisoblanadi. Asosiy 
fondlarning har xil turlariga (guruhlariga) nisbatan amortizatsiyani hisoblashning turli 
usullari qo’llaniladi. Bunda bir turdagi asosiy fondlar ob’ektlari bo’yicha (markasi, 
turi va boshqalar bo’yicha) faqat bitta usul qo’llaniladi. Tugatish qiymati asosiy 
fondlarning amortizatsiyalanadigan qiymatini hisob-kitob qilishda muhim tarkibiy 
omil 
hisoblanadi. 
Tugatish 
qiymati 
muhim 
bo’lmagan 
holatda, 
u 
amortizatsiyalanadigan qiymatni hisoblab chiqarishda hisobga olinmaydi. Agar 
tugatish qiymati ahamiyatga ega bo’lsa, u asosiy fondlarni xarid qilingan sana yoki 
ularni qayta baholash sanasida belgilanadi. Tugatish qiymati asosiy fondlarning 
xizmat muddati oxirida tugatish bo’yicha kutilayotgan xarajatlarga kamaytiriladi. 
Demak, yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib shuni aytish mumkinki, budjet 
tashkilotlarida ham asosiy fondlarning eskirish hisoblash usullarini xuddi xo’jalik 
subyektlari kabi o’rgartisih mumin. Bu budjet tashkilotlarini asosiy fondlar ishchi 

840 
holatini yaxshi saqlab turish, asosiy fondlarning ma’naviy yangi bo’lishini 
ta’minlashga ko’maklashadi. 

Download 8,84 Mb.