Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-
60-сонли фармони, “Халқ сўзи”газетаси 1февраль 2022 й.
2.Шавкат Мирзиёевнинг монопол корхоналар танқидга оид маърузаси.
https//review.uz/oz/.
3. Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисоби миллий стандартининг 2-
сонли «Асосий хўжалик фаолиятидан тушган даромадлар» номли миллий
стандарти. Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги томонидан 1998 йил 26
августда 483-сон билан давлат рўйхатидан ўтказилган.
22
4.Хўжалик
юритувчи
субъектларнинг
молия-хўжалик
фаолияти
бухгалтерия ҳисоби счётлар режаси ва уни қўллаш бўйича йўриқнома” номли
21-сонли БХМС.
5. Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари. IFRS Foundation.
6.
https://cyberleninka.ru/
7. https://www.gazeta.uz/uz/2022/05/16/report/
8.https://review.uz/oz/post/
9.https://finansy.ru
10. https://zakonguru.com.
DAVLAT SEKTORIGI TASHKILOTLARDA ICHKI AUDITNING
ALOHIDA JIHATLARI
Ostonokulov Azamat Abdukarimovich
TMI kafedra dotsenti, i.f.d., dotsent,
ORCID: 0000-0003-2792-3174
Ichki audit xizmati byudjet tashkilotlarida uning faoliyat turiga qarab o‘z
vazifalarini belgilaydi. Davlat sektori tashkilotlarni oliy ta’lim muassasalari misolida
olib qaraydigan bo‘lsak, oliy o‘quv yurtlari o‘z daromad va xarajatlar smetalari
asosida ma’lum miqdorda byudjetdan moliyalashtiriladi. To‘lov-kontrakt mablag‘lari,
rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari, innovatsion ishlanmalari va grand loyihalari
mablag‘lari asosida ham ma’lum miqdorda moliyalashtiriladi. Davlat sektori
tashkilotlarining O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti hisobidan xarajatlari
byudjetdan ajratiladigan mablag‘lar doirasida va ularning xarajatlar smetalarida
ko‘rsatilgan maqsadlarda amalga oshiriladi.
Davlat sektori tashkilotlarning byudjetdan tashqari mablag‘lari – qonunchilikda
nazarda tutilgan byudjetdan tashqari manbalar hisobidan tashkilotlar ixtiyoriga kelib
tushadigan mablag‘lardir. Byudjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha alohida-alohida
daromadlar va xarajatlar smetalari tuziladi hamda moliya yili davomida amalga
23
oshiriladi. Demak, davlat sektori tashkilotlarni byudjet va byudjetdan tashqari
mablag‘lari hisobini yuritilishi, rejalashtirilishi, sarflanishi yuzasidan joriy nazorat
qilinishi lozimdir.
Davlat sektori tashkilotlarda byudjet va byudjetdan tashqari mablag‘lar sarfini
nazorat qilish, byudjet va byudjetdan tashqari mablag‘lardan oqilona foydalanishni
ta’minlash bevosita hisob ishlarini tashkil qilish va yuritish orqali amalga oshiriladi.
Byudjet tizimida bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan islohotlar davlat sektori
tashkilotlarning daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi hisobi uslubiyotini yanada
takomillashtirishni talab etadi.
Davlat sektori tashkilotlarning hisob yuritish shakli, bir nechta smetalar asosida
topshiriladigan hisobotlari, moliyalashtirish manbalari ko‘p tarmoqliligidan kelib
chiqib, byudjet tashkilotlarida ichki audit xizmatini tashkil etishning ahamiyati
yanada yuqoriligini ko‘rishimiz mumkin.
Davlat sektori tashkilotlarda ichki auditni ushbu masalalarini tartibga solish
uchun O‘zbekiston Respublakasi Prezidenti tomonidan 2017 yil 21 avgustda PQ-
3231-sonli “Ta’lim va tibbiyot muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini hamda
davlat moliyaviy nazorati tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori
qabul qilindi. Ushbu qarorning asosiy maqsadi davlat sektori tashkilotlarda byudjet
jarayoninig shaffofligini yanada oshirish va uning ustidan jamoatchilik nazoratini
kuchaytirish, byudjetdan
moliyalashtirish, hisob
va hisobot
mexanizmini
takomillashtirish, vazirlik va idoralarning bo‘ysunuvidagi muassasalarda byudjet
intizomini mustahkamlash borasidagi mas’uliyatini oshirish, shuningdek zamonaviy
axborot texnologiyalari va xalqaro e’tirof etilgan moliyaviy nazorat standartlarini
joriy qilish yo‘li bilan byudjet qonunchiligini buzish holatlarining oldini olish va
profilaktikasiga qaratilgan davlat moliyaviy nazoratining rolini tubdan qayta ko‘rib
chiqishdir
16
.
Ichki audit - bu tashkilot faoliyatini yaxshilash va qiymat qo‘shish uchun
mo‘ljallangan mustaqil, ob’ektiv va ishonchli maslahat olish faoliyati hisoblanadi.
16
O‘zbekiston Respublakasi Prezidentining 2017 yil 21 avgustdagi “Ta’lim va tibbiyot muassasalarini moliyalashtirish
mexanizmini hamda davlat moliyaviy nazorati tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi PQ-3231-sonli Qarori
24
Ichki nazorat bu tashkilotga xavflarni boshqarish va boshqaruv jarayonlarining
samaradorligini baholash va yaxshilashga tizimli yondashuvni keltirib, o‘z
maqsadlariga erishishga yordam beradi. Ichki audit javobgarlik munosabatlariga
xizmat qiladi
17
.
Har bir davlat sektoridagi tashkilotlar taftish komissiyasining muayyan
vaziyatga mos kelishini aniqlash uchun boshqaruv tuzilmasini baholashi kerak. Ba’zi,
davlat sektori tashkilotlarda taftish komissiyalari bo‘ysinuvchi vazirlik va idoralar
hamda ularning quyi tuzilmalarida komissiyalar bo‘lsa, ular tomonidan
belgilanadigan a’zolardan iborat komissiya bo‘ladi. Taftish komissiyasiga bo‘lgan
ehtiyoj individual holatlarga, auditorlik faoliyatining xususiyatiga va yuqori turuvchi
organ yoki kuzatuvchi kengashning qaroriga bog‘liq bo‘ladi.
Davlat sektori tashkilotlarning ichki audit xizmati tashkilot faoliyatini nazorat
qilish bilan bir qatorda, uning ish faoliyatini qonun doirasida olib borish, daromad va
xarajatlari smetalarini tuzish, tashkilot faoliyatini samaradorligini oshirish maqsadida
o‘z maslahat va tavsiyalarini berish bilan ham shug‘ullanadi. Shu sababdan, ichki
auditga ta’rif berayotganimizda uning professional xizmatlarini ham alohida ta’kidlab
o‘tishni joiz topdik. Chunki, davlat sektori tashkilotlarning nazorati davlat moliyaviy
nazorat xizmati tomonidan ham olib boriladi. Ichki audit xizmatining asosiy jihati
esa, davlat moliyaviy nazoratidan farqli ravishda byudjet tashkiloti uchun yordamchi
sifatida nomoyon bo‘lishidir.
Yuqoridagi ta’riflardan ichki audit xizmatining ahamiyati yuqoriligini
anglashimiz mumkin. Ko‘p hollarda davlat sektori tashkilotlarning ichki audit xizmati
va davlat moliyaviy nazoratini o‘zaro bir-biriga o‘xshatib yoki adashtirib quyishadi.
Lekin, ular aslida bir-biriga o‘xshamagan funksiyalar va vazifalarga ega.
Ichki audit xizmati bu tashkilotning faoliyatidagi nomutanosibliklarni aniqlab,
ularni bartaraf etish va kerakli maslahat, tavsiyalarni berib borish va doimiy
monitoring o‘tkazish bilan xarakterlanadi. Davlat moliyaviy nazorati - byudjet
to‘g‘risidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar buzilishlarini aniqlash maqsadida moliyaviy
17
Ostonokulov Azamat Abdukarimovich. (2023). Audit inspections of state purchases and contracts signed on the basis
of tender in budgetary organizations. Proceedings of International Conference on Educational Discoveries and
Humanities, 2(2), 99–112. Retrieved from https://econferenceseries.com/index.php/icedh/article/view/1134
25
nazorat ob’ektlarining buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa
hujjatlarni o‘rganish, tahlil qilish hamda taqqoslash bilan shug‘ullanadi.
Davlat sektori tashkilotlarda ichki audit yaxshi davlat boshqaruvining kaliti
bo‘lganligi sababli, ichki audit ajratilgan mablag‘larning o‘z vaqtida va to‘g‘ri
foydalanish jarayonini baholashda juda muhim vositadir. Davlat sektori
tashkilotlarning barcha moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga javob berishi uchun byudjet
tashkilotining ichki audit xizmati har tomonlama qamrab olishi kerak. Davlat sektori
tashkilotlarning faoliyatini xolis va mustaqil baholash uchun ichki audit jarayoni
zarur. Ayrim davlat sektori tashkilotlarda faqat ichki audit mexanizmi mavjud bo‘lsa,
ayrimlarida ichki audit xizmati mavjud emas. Davlat sektoridagi tashkilotlar faoliyati
nafaqat, ichki audit balki, tashqi audit (davlat moliyaviy nazorat) tomonidan ham
o‘rganiladi va baholanadi. Ushbu o‘rinda ichki audit byudjet tashkilotlarini samarali
boshqarishda muhim sanaladi.
Davlat sektori tashkilotlarda ichki audit faoliyati va hisobot munosabatlari turli
faoliyat sohalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Davlat sektori tashkilotlarning o‘z
faoliyatini amalga oshirishi hamda mablag‘lardan samarali foydalanish hamda
samarali boshqarishni ta’minlash, iqtisodiy va axloqiy jihatdan, shuningdek,
belgilangan mezonlarga muvofiq, jamoatchilik oldida hisobot berish va axborotlarni
oshkor qilish majburiyatlarini bajarishga xizmat qiladi.
Davlat sektoridagi tashkilotlar ichki audit faoliyatga oid mas’uliyatni ta’minlash
va boshqaruvga oid asosiy qadriyatlarni saqlab qolish, rahbarlar va mansabdor
shaxslarning o‘z faoliyatini shaffof, adolatli, halol va tenglik asosida olib borishini
ta’minlash orqali davlat boshqaruvini mustahkamlaydi. Davlat boshqaruvining barcha
darajalaridan saylangan va tayinlangan mansabdor shaxslar barcha asosiy
elementlarga javob beradigan mustaqil audit funksiyalarini tashkil etish orqali
samarali auditorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashlari kerak.
| 