14
Ushbu ishda yorugʻlikning sochilishining uning
yutilishiga nisbati juda
kam boʻlganligi uchun yorugʻlik intensivligini kamayishi asosan yutilish
hisobiga sodir boʻladi, ya’ni (1) dagi proporsionallik koeffitsiyenti (
)
yutilish koʻrsatkichini bildiradi va yorugʻlikning yutilish koʻrsatkichi
= −
1
𝑥
𝑙𝑛
𝑙(𝑥)
𝑙
(3.3)
orqali hisoblanadi.
Bu yerda
koeffitsiyentning son qiymati moddaning yorugʻlik
intensivligini
e
≈ 2,72 marta kamaytiruvchi
qatlamining qalinligini
koʻrsatadi. Bundan koʻrinib turibdiki, yutilish koʻrsatkichining oʻlchov
birligi sm
–1
yoki m
–1
koʻrinishda boʻladi.
Yorugʻlikning yutilish qonuni yuqorida aytganimizdek,
Buger
tomonidan aniqlangan. Keyinchalik uni Lambert va Berlar har tomonlama
oʻrganishgan. Shuning uchun bu qonun Buger-Lambert-Ber qonuni deb ham
ataladi. Bu qonunni qoʻllanish sohasini Vavilov oʻrgangan va u tushayotgan
yorugʻlik intensivligini 10
10
10
20
martagacha oʻzgartirganda ham Buger
qonuni oʻrinli ekanligini aniqlagan.
Aralashmali suyuqliklarda yorugʻlikni
yutilishini har tomonlama
oʻrganib, Ber yutilish koʻrsatkichi (ekstinksiya koeffitsiyenti)ni, yorugʻlikni
solishtirma yutilish kщrsatkichi (
k) va aralashma konsentratsiyasi (
c)
koʻpaytmasi sifatida tekshirgan:
kc,
(3.4)
bu yerda
k – solishtirma yutilish koʻrsatkichi. Bunda Buger qonuni quyidagi
koʻrinishga ega boʻladi:
I
I
o
e
–
ksx
(3.5)
va yangi kattalik − solishtirma yutilish koʻrsatkichi uchun quyidagi ifodani
olamiz:
k
–
сх
1
ln
0
I
)
x
(
I
.
(3.6)
15
Berning tajribalaridan olingan asosiy xulosalardan biri solishtirma
yutilish koʻrsatkichi (k) aralashmalarning konsentratsiyasiga bogʻliqligidir.
Bu xulosa Ber qoidasi deb ataladi va asosan
kichik konsentratsiyali
aralashmalar uchun oʻrinlidir. Bundan tashqari ekstinksiya (yutilish
koʻrsatkichi) koeffitsiyenti konsentratsiyaga proporsional (
,
c) boʻlishi
bilan birgalikda solishtirma yutilish koʻrsatkichi (
k) tashqi faktorlarga
bogʻliq boʻlishi mumkin (harorat, erituvchining tabiatiga va hokazo).
Xuddi shunga oʻxshash bir jinsli moddalar uchun yutilish koʻrsatkichi
moddaning zichligi (
) ga proporsional ekanligini qayd qilish mumkin,
ya’ni
k
(3.7)
(3.4) va (3.7) ifodalarni Ber qonuni (qoidasi) ham deyiladi. (3.4) va (3.7)
formulalarda:
k
c
с
(3.8)
va
k
.
(3.9)
k
c
va
k
larning doimiyligi aralashmalardagi molekulalarning oʻzaro
ta’siri (kichik konsentratsiyalar) ekstinksiya koeffitsiyentiga ta’sir qilmaslik
darajada kichik boʻlganda oʻrinli boʻladi. Bu qoidaning fizik ma’nosi
molekulaning yutish qobiliyati atrofdagi molekulalar ta’siriga bogʻliq
emasligidan iboratdir.
Konsentratsiya
ancha kattalashganda, ya’ni
yutuvchi modda
molekulalari
orasidagi
masofalar
kichiklashganda
bu
qonundan
chetlashishlar kuzatiladi.
Buger-Ber qonuni (3.6) yorugʻlik yutishni oʻlchash yoʻli bilan yutuvchi
modda konsentratsiyasini aniqlash uchun juda foydalidir. Bu usul koʻpincha
kimyoviy tahlili juda murakkab boʻlgan moddalar konsentratsiyasini
laboratoriya va sanoatda zudlik bilan topish uchun qoʻllaniladi.
Bulardan tashqari kimyoviy toza suyuqlik yoki aralashmani optik
xususiyatlarini tavsiflash uchun muhitda yorugʻlikning oʻtish koeffitsiyenti
16
A
0
I
)
x
(
I
exr(–
x)
(3.10)
va yorugʻlikni yutilishini xarakterlaydigan kattalikni aniqlash mumkin:
V
0
0
I
)
x
(
I
I
.
(3.11)
A va
B koeffitsiyentlar, ayniqsa, tajriba har xil toʻlqin uzunlikli
yorugʻlikda olib borilganda spektral oʻtish va yutilishni tavsiflovchi
kattaliklar sifatida katta ahamiyatga ega boʻladi.
