Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti optik materiallar va ularning

4
oʻtkazuvchanlik xususiyati namoyon boʻlishini nazarda tutib, qizigan shisha 
boʻlaklari bilan elektr oʻlchashlari va tajribalarini olib borishda talabalardan 
oʻta ehtiyotkor boʻlishlari talab etiladi. 
Bugungi kunda ishlab chiqarish va ijtimoiy hayotning barcha sohalariga 
optik materiallarga boʻlgan talab borgan sari ortib kirib bormoqda. Bu esa 
oʻz navbatida bu soha muhandislaridan optik materiallarning xususiyatlarini 
tajribada tekshirib koʻra olish malakalariga ega boʻlishlarini talab etadi. 
Bunday malakalar tajribalar oʻtkazish asosida olib boriladi. Oʻlchash deb, 
aniqlanayotgan biror bir optik parametrni birlik deb qabul qilingan kattalik 
bilan taqqoslashga, ya'ni birlikdan necha marta farq qilishini aniqlashga 
aytiladi. Oʻlchashning ikki turi mavjud: bevosita va bilvosita oʻlchash. 
1. 
Biror bir parametrni bir necha marta birlik kattalik bilan 
taqqoslash orqali uning qiymatni tajribada aniqlash bevosita oʻlchash 
deyiladi. Masalan, uzunlik, massa, vaqt, harorat va boshqalarni 
darajalangan (graduirovka qilingan) asboblar: mikrometr, shtangensirkul, 
sekundomer, termometr va boshqalar yordamida oʻlchanadi. Bunda 
oʻlchanayotgan kattalikning miqdori asbobning qancha koʻrsatayotganligi 
asosida toʻgʻridan-toʻgʻri yozib olinadi. 
2. 
Bevosita oʻlchanadigan parametrlar bilan oʻzaro qonuniy, ya'ni 
funksional bogʻlangan boshqa bir parametrlar qiymatlarining aniqlanishi 
bilvosita oʻlchash deyiladi. Bunga misol qilib, zichlik, sindirish 
koʻrsatkichi, mustahkamlik darajasi va boshqalarni hisoblashni koʻrsatish 
mumkin. 
Xatoliklar ikki xil boʻladi: tizimli va tasodifiy. 
Tizimli xatolik koʻp hollarda asbobning toʻgʻri koʻrsatmaganligidan yoki 
oʻlchash usulining aniq emasligidan hamda biror uzluksiz tashqi ta'sir 
natijasida bir tomonlama yuzaga keladi. Masalan, jism haroratini termometr 
yordamida oʻlchashda nol nuqta (reper nuqta)ning biroz siljib qolgani 
tufayli, oʻlchash natijalariga zarur tuzatishlar kiritilmagunga qadar tizimli 
xatolikka yoʻl qoʻyilaveradi. Huddi shuningdek, modda sirtining quyosh 
nurlari ta'sirida yoki biror issiqlik manbaidan kelayotgan issiqlik tufayli 
notekis isitilishi ham jism massasini oʻlchashda tizimli xatolikka olib keladi. 
Ammo bu xatoliklarni aniqlash va uni bartaraf qilish juda murakkab 
masaladir. Umuman olganda, tizimli xatolik obyektiv sabablarga koʻra 
paydo boʻladi. 
Tizimli xatolik oʻlchash natijalariga faqat bir tomonlama taʻsir qiladi. 

5
Demak, tizimli xatoliklar aniq sabablar tufayli yuzaga kelib, uning 
miqdori takroriy oʻlchashlarda oʻzgarmasligi va maʻlum bir qonuniyat 
boʻyicha oʻzgarishi mumkin. 
Tasodifiy xatolik esa subyektiv xarakterga ega boʻlib, aniq bir 
qonuniyatga boʻysunmaydi. Har bir oʻlchashning natijasi yo ortiq yoki kam 
boʻlishi mumkin. Tasodifiy xatolik, asosan tajriba oʻtkazuvchining xatosi 
tufayli yuzaga keladi. 
Tasodifiy xatoliklarni ham huddi tizimli xatoliklar kabi butunlay bartaraf 
qilib boʻlmaydi. Lekin oʻlchashdagi tasodifiy xatoliklarni hisobga oladigan 
ehtimollik qonuniyatlarining elementlari yordamida tasodifiy xatoliklarni 
hisoblab, oʻlchanayotgan biror bir parametrning haqiqiy qiymatiga 
birmuncha yaqin boʻlgan natijalarga erishish mumkin. 
Quyida biz tasodifiy xatoliklar nazariyasining elementlariga toʻxtalib 
oʻtamiz. 

Download 2,13 Mb.