178
jumladan xususiy mulkdorlar qatlamini shakllantirish bo’yicha qator ijobiy ishlar amalga
oshirilmoqda.
Aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, ularni samarali boshqarish , faoliyatini to’g’ri tashkil
etish va huquqiy tartibga solishni tugatishdan iborat.Shuni ta’kidlash kerakki , bozor iqtisodiyoti
tizimida aksiyadorlik jamiyatlari juda muhim o’rin tutadi.Ular xo’jalik yurituvchi subyektlar orasida
yuridik shaxs faoliyatini tashkil etishning eng ilg’or shakllaridan biri bo’lib , mavjud mablag’larni
ishlab chiqarishga jalb qiluvchi , mulkdorlar sinfini shakllantirishda aholining keng qatlamini qamrab
oluvchi muhim investitsiya manbai hisoblanadi.Bu esa korporativ boshqaruvni amalga oshirishda
kuchli vosita ekanligi uning subyekt sifatidagi o’ziga xosligini belgilaydi.
Mamlakatimizda
aksiyadorlik jamiyatlari orqali aholi bandligini ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Shu boisdan ham
aksiyadorlik jamiyatlarining jahon iqtisodiyotida yetakchi o’rinni egallashi bejiz emas. Bugungi
kunda O‘zbekiston aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini isloh qilish va
takomillashtirishga o‘zgarishlar va yaxshilanishlarga qaramasdan, korporativ boshqaruv amaliyoti
korporativ boshqaruvning global tamoyillariga muvofiq amalga oshirilganligini taqozo etadi.
Taʼkidlash lozimki, O‘zbekistonda korporativ boshqaruv islohotlari jadal surʼatlar bilan amalga
oshirilayotgan bo‘lsa ham, korporativ boshqaruv tizimida bir qator hal etilmagan muammolar yuzaga
keldi.Bu muammolar quyidagilar:
•
kompaniyaning investitsiya jozibadorligini oshirish;
•
moliyaviy resurslarni uzoq muddatli sarmoyalashga tayyor investorlarni jalb qilish;
•
faoliyat
samaradorligini oshirish;
•
bank kreditlarini olish xarajatlarini kamaytirish;
•
korxonaning bozor qiymatini oshirish;
•
kapital bozorlariga kirishni osonlashtirish;
•
kompaniyaning obro'si va obro'sini yaxshilash.
O’zbekiston aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv amaliyotini takomillashtirishning
asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
•
xalqaro tajribani tarqatish;
•
mulkdorlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilishni normativ-huquqiy tartibga
solishda faol
ishtirok etish;
•
sarmoyalarni jalb qilishga e'tibor qaratish
Buning uchun quyidagi yo'nalishlar bo'yicha bir qator tadbirlarni o'tkazish maqsadga muvofiqdir:
1.
sertifikatlanmagan qimmatli qog'ozlarni noqonuniy hisobdan chiqarilishining oldini olishning
samarali mexanizmini shakllantirish;
2.
oshkoralik va oshkoralik tamoyilini tarqatish;
3.
oddiy aktsiyalarning 30 foizidan ko'prog'ini sotib olish tartibini shakllantirish va aniqlashtirish
orqali korporativ sotib olishning qat'iy qoidalari va tartiblarini ishlab chiqish;
4.
yuridik shaxslarni tashkil etish va tugatishning amaldagi tartibini modernizatsiya qilish;
5.
direktorlar kengashini shakllantirish jarayoniga oydinlik kiritish;
6.
kollegial yoki yakka organning boshqaruv funktsiyalarini taqsimlash modellari va strategik
boshqaruviga nisbatan o'zgaruvchanlik prinsipini amalga oshirish;
7.
korporatsiya ichidagi nizolarni hal qilish mexanizmini takomillashtirish.
Bugungi kunda ushbu tadbirlarni amalga oshirish bo'yicha
bosqichma-bosqich ish olib
borilayotgani haqida bahslashish mumkin. Xususan, 2019 yilda yangi Korporativ boshqaruv
kodeksining qabul qilinganligini ta'kidlash lozim. Mamlakat rahbariyatining fikriga ko'ra, bu
investorlarning ichki fond bozoriga bo'lgan ishonchini oshiradi va tashkilotlarning samaradorligini
oshiradi. Tasdiqlangan Kodeksdagi o'zgarishlarning aksariyati davlat kompaniyalariga qaratilgan va
quyidagilar bilan bog'liq:
1.
korporatsiyada nazorat funktsiyalarini sun'iy ravishda taqsimlanishining oldini olish;
2.
aktsiyalar egalari, dividendlar yoki tugatish qiymatidan tashqari, tashkilot hisobidan boshqa
daromadlarni oladigan holatlardan tashqari;
179
3.
ijro etuvchi organlarni saylash yoki tugatish funktsiyasini direktorlar kengashiga o'tkazish;
4.
mustaqil shaxslarni direktorlar kengashida ishtirok etish uchun 1: 3 nisbatda jalb qilish.
Shunday qilib, zamonaviy sharoitlarda korporativ boshqaruv alohida ahamiyatga ega. Har bir
o'zini hurmat qiladigan kompaniya ilmiy uslub va innovatsion texnologiyalarga asoslangan holda
samarali boshqaruv tizimini shakllantirishga majburdir. Bu nafaqat korporatsiya ichida ijobiy
natijalarga
erishish, balki xalqaro darajaga chiqish, ishlab chiqarish va boshqarish samaradorligini
oshirishga imkon beradi. Korporativ boshqaruv tizimining o'ziga xos xususiyatlari asosan umumiy
iqtisodiy omillar, davlat siyosati, raqobat darajasi, huquqiy va iqtisodiy muhitning o'ziga xos
xususiyatlari, ishbilarmonlik odob-axloqi va korporatsiyaning jamiyat oldida, masalan, ekologiya
sohasidagi ijtimoiy mas'uliyatini anglashi bilan belgilanadi.
Jahon banki tomonidan belgilangan samarali korporativ boshqaruv tizimining belgilari:
•
kompaniya faoliyati, menejerlar faoliyatini monitoring qilish jarayoni va natijalari to'g'risida
moliyaviy va boshqa ishbilarmonlik ma'lumotlarining
shaffofligi;
•
barcha aksiyadorlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish va ta'minlash;
•
korporatsiya direktorlarining strategiyasini belgilashda, biznes-rejalarni tasdiqlashda, boshqa
muhim qarorlarni qabul qilishda, agar kerak bo'lsa, menejerlarni tayinlashda, monitoring qilishda,
menejerlarni almashtirishda mustaqilligi moliyaviy oqimlarni (foyda) va shu bilan birga
aktsiyadorlarga to'lovlarni maksimal darajada oshirish.
O’zbekiston iqtisodiyotida esa korporativ boshqaruv tuzilmalarining faoliyatini
takomillashtirish mexanizmlari xorijiy mamlakatlar tajribasi asosida yaratilgan bo’lib,
kundan
kunga rivojlanib bormoqda. Bunda asosiy e'tibor bozor iqtisodiyoti sharoitida korporativ
tuzilmalarning mavqeini mustahkamlash va tavakkalchilik holatlarining vujudga kelishi hamda
ushbu jarayonda innovatsion boshqaruv strategiyalarini amaliyotga samarali tatbiq etish, korxona
samaradorligini yaxshilash masalalariga qaratildi. tahlillarimizdan xulosa qilish mumkinki, IXXT
tamoyillariga to‘liq mos keladigan aktsiyadorlik jamiyatlari tomonidan korporativ boshqaruv
tizimining samarali faoliyat ko‘rsatishi, shuningdek, korporativ boshqaruv samarali amalga
oshirilishi uchun O‘zbekistonda yetarli shart-sharoitlar yaratilgan.
