Tillayeva B.R.
TDTU “Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti” kafedrasi dotsenti
Alijonova Zarnigor Eldor Qizi
Geologiya fanlar universiteti talabasi
TIJORAT BANKLARIDA AKTIVLARNI DIVERSIFIKATSIYALASHNING
SAMARADORLIGI VA ULARNING TAVSIFLANISHI
Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda aktivlarni boshqarish muammosi bilan shug'ullanuvchi
turli mualliflar va bu sohaning ilmiy mutaxassislari aktivlarni boshqarish usullarini qo'llashda qaysi
usul eng yaxshi ekanligi haqida bir-biri bilan bahslashadilar. Bundan tashqari, tijorat banklari
o'zlarining ba'zi optimal usullarini birlashtirib, turli darajadagi muvaffaqiyatga ega bo'lgan usullardan
foydalanadilar. Bu jarayonda aktivlarni boshqarish metodologiyasining real bank aktivlarini
boshqarishda samarali bo‘lishi uchun shoshilishga yo‘l qo‘ymaslik lozimligini hisobga olish zarur.
Shu sababli tijorat banklari aktivlarini boshqarishda turli usullarni ularning samaradorligi nuqtai
nazaridan tahlil qilish zarurati tug‘ildi.
Tijorat bankining aktivlari portfelini boshqarish mezonlari quyidagilardan iborat: bankning
o'z maqsadlariga erishish qobiliyati, bankning to'lov qobiliyatini ta'minlash, risk darajasini
minimallashtirish. Umumiy fond usuliga kelsak, bu usul bank rahbariyatiga mablag'larni
taqsimlashning eng keng muqobil variantlarini taqdim etadi. Ya'ni, bank o'z oldiga qo'ygan har
qanday maqsadlarni amalga oshirish uchun ushbu usuldan foydalanishi mumkin. Biroq, agar biri
investitsiya fondi usulining aktivlarni boshqarish samaradorligining qolgan ikkita mezoniga javob
berish qobiliyatini tekshirsa samarali bo'ladi. Umumiy zaxira usuli bankning to'lov qobiliyatini
180
ta'minlashi uchun birinchi navbatda qancha zaxira bo'lishi kerakligi haqida hech qanday ko'rsatma
bermaydi. Xuddi shu narsani ikkinchi bosqich zaxirasining hajmi haqida ham aytish mumkin.
Bu yerda bank aktivlarini boshqarish usullarini o‘rganayotgan xorijiy olimlar J. Cinkey, E. J. Dolan,
Timoti V. Koch kabi mashhur mualliflar ijodiga bag'ishlangan. Piter S. Rose, P.S.Rauz, Y.S.
Maslenchenkov, N.A. Kupchinskiy, A.S. Ulinich, S.N. Vlasov, L.I.Votintseva, V.V. Gripaenko,
M.R.Olenicheva, Yu.V. Rojkov, V.V. Biz Rudko-Sil Ivanovlarning fikrlarini baham ko'ramiz.
Yuqorida sanab o'tilgan barcha mualliflar hozirda bank aktivlarini boshqarish bo'yicha bir nechta
mutlaqo mustaqil nazariy yondashuvlar mavjudligiga qo'shiladilar. Ushbu usullarning har biri
o'zining afzalliklari va kamchiliklariga ega va banklar qaysi birini qo'llashni hal qilishlari mumkin.
Aktivlarni taqsimlash usulini ko'rib chiqamiz. Bu usul aktivlar tarkibi va passivlar tarkibi o'rtasidagi
aniq bog'lanishni ta'minlaydi, bu esa bankni aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda cheklaydi.
Masalan, bank uzoq muddatli majburiyatlarning ekvivalent miqdoriga ega bo'lmasa, uzoq muddatli
kredit bera olmaydi. Shunday qilib, bankning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishish imkoniyati
uning majburiyatlari tarkibi bilan chegaralanadi va u yoki bu faol operatsiyani amalga oshirish
bo‘yicha bank majburiyatlari tarkibini tuzatishga majbur bo‘lishi mumkin. Bankning to'lov qobiliyati
nuqtai nazaridan, aktivlarni taqsimlash usuli bankda qancha pul mablag'lari va ularning
ekvivalentlarini saqlashi kerakligi haqida aniq tavsiyalar beradi. Boshqaruv faoliyati mezonlariga
muvofiqligi va aktivlarni taqsimlash usulidan foydalanish usulning samaradorligini tahlil qilganda
shuni ta'kidlash kerakki, ko'rib chiqilayotgan usulning asosiy afzalligi shundaki, u kreditlar va
investitsiyalardagi likvid aktivlar va qo'shimcha mablag'larning ulushini kamaytiradi, bu esa
rentabellikning oshishiga olib keladi. Daromadlilik darajasining oshishi jamg'arma va muddatli
depozitlar va asosiy kapitalga nisbatan ortiqcha likvidli aktivlarni yo'q qilish orqali erishiladi. Bu
usulning samaradorligini kamaytiradigan kamchiliklar ham mavjud. Har xil “naqd pul taqsimoti
markazlari”ni taqsimlash har xil turdagi majburiyatlarning aylanma koeffitsientiga asoslansa-da,
depozitlarning ma’lum bir guruhining aylanish tezligi va depozitlarning umumiy miqdoridagi
tebranishlar o‘rtasida yaqin bog‘liqlik bo‘lmasligi mumkin. Bitiruv malakaviy ishimizda bank
faoliyati davomida uning mijozlar oldidagi depozitlar bo‘yicha qarzdorligini minimal darajaga
tushirish kerakligi taklif qilingan edi. Kerakli mablag'larning bir qismi haqli ravishda uzoq muddatli
yuqori daromadli qimmatli qog'ozlarga investitsiya qilinishi mumkin. Ushbu usulning yana bir
kamchiligi shundaki, u mablag'lar manbalarining ulardan foydalanish yo'nalishlaridan mustaqilligini
nazarda tutadi. Misol uchun, bankirlar bankka ko'proq yuridik shaxslarni jalb qilishga intilishadi, ular
qoida tariqasida joriy hisobvaraqlari bilan bankdan kredit oladilar. Shu sababli, yangi mijozlarning
mablag'larini jalb qilish bir vaqtning o'zida bankning ushbu mijozlarning kredit arizalarining bir
qismini qondirish majburiyatini anglatadi. Va bu shuni anglatadiki, hisobvaraqlardagi yangi
mablag'larning bir qismi ushbu hisobvaraqlar egalariga kredit berishga yo'naltirilishi kerak.
Muvozanatli aktivlarni boshqarish usuli umumiy fond va aktivlarni taqsimlash usullarining
kamchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan. Bu usul birinchidan, bank menejeriga aktivlar portfelini
shakllantirishda to'liq erkinlik beradi. Aktivlar portfeli va passivlar portfelidagi to‘lov shartlarining
nomutanosibligi bilan bog‘liq muammolarni bartaraf qilish uchun passivlar portfeli to‘lov muddati
bo‘yicha aktivlar portfelining shartlariga to‘g‘rilanadi. Ya'ni, aktivlarni taqsimlash usuli bilan bir xil
printsip qo'llaniladi, faqat uni amalga oshirish mexanizmi teskari yo'nalishda joylashtiriladi.
Majburiyatlarga tuzatilgan aktivlar emas, balki aktivlarga moslashtirilgan passivlar samarali
hisoblanadi.
Aktivlarni boshqarish samaradorligining ikkita muammosi hal qilinadi, lekin bu usul
boshqaruvchiga aktivlar portfelini shakllantirishda “sifatli” aktivlarni sotib olishni tavsiya etish orqali
“sifat” tushunchasini tushunmaydi. Balanslangan aktivlarni boshqarish usulidan foydalanganda bank
aktivlarini samarali boshqarishning oxirgi komponenti – risklarni minimallashtirish hal etilmagan
bo'lib qolmoqda. Yuqorida ko‘rib chiqilgan uch usulning barchasi klassik usullar guruhiga birlashgan
holda bank oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish va uning to‘lov qobiliyatini ta’minlash muammosini
katta yoki kichik muvaffaqiyat bilan hal qilish imkonini beradi. Biroq, ularning hech biri aktivlarni
boshqarishda risklarni minimallashtirish muammosini hal qila olmaydi. Aynan shu sabab aktiv
181
menejerlarini bank uchun eng xavfli risk turlaridan biri hisoblangan foiz stavkalari xavfi darajasini
pasaytirishning ikkita usulini ishlab chiqishga undadi. Bu bo'shliqlarni boshqarish usuli va o'rtacha
vaznli to'lov usuli. Bu usullar bank riski darajasini pasaytirishning samarali usullari hisoblanadi.
Biroq, mashhur amerikalik muallif Piter S. Rouz shunday deb yozadi: “amaliyot shuni ko'rsatadiki,
nol nomutanosiblik foiz stavkalari xavfidan to'liq himoyalanishni kafolatlamaydi, chunki aktivlar va
passivlar bo'yicha foiz stavkalari aslida boshqacha darajada o'zgarishi mumkin. Masalan, kreditlar
bo'yicha foiz stavkasi biroz kechikish bilan pul bozoridagi kreditlar bo'yicha foiz stavkasidan keyin
keladi”. Shunday qilib, iqtisodiy yuksalish davrida bank daromadlari xarajatlarning o'sishidan oshadi
va retsessiya davrida esa foiz xarajatlarining kamayishi daromadlarning kamayishidan oshadi. Agar
farqni boshqarish va o'rtacha hisoblangan to'lov usulini tijorat bankining aktivlarini boshqarish
samaradorligini aniqlash nuqtai nazaridan ko'rib chiqilsa, darhol ayon bo'ladiki, foiz stavkalarining
o'zgarishi
xavfini
minimallashtirish
muammosini
hal
qilishga
aktivlarni
boshqarish
samaradorligining yana ikkita mezoniga erishilgan. Bankning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga
erishish imkoniyatlari nuqtai nazaridan bu usullar bankning faol va passiv operatsiyalariga, ularning
foiz stavkalarining o‘zgarishiga sezgirligiga va o‘rtacha hisoblangan to‘lov davri bo‘yicha balansiga
cheklovlar qo‘yadi. Shunday qilib, o'z strategiyasida talab qilinadigan ma'lum bir faol operatsiyani
amalga oshirish zaruriyatini boshdan kechirayotgan bank, agar u joriy foiz stavkalari prognozlariga
mos kelmasa, buni amalga oshirishga to'sqinlik qilishi yoki bankni o'rtacha hisoblangan muddatda
balansdan chiqarishi mumkin.
Bank aktivlarini diversifikatsiya qilish jarayoniga nazariy yondashuvlarni tahlil qilib, keyingi
bobda ularning hozirgi sharoitda rivojlanish holati va tendentsiyalarini ko'rib chiqamiz. Aktivlarni
diversifikatsiya qilish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 6-maydagi PQ-2344-sonli
Markaziy bankning ayrim me’yoriy hujjatlariga o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risidagi qarorida o‘z
ifodasini topgan bo‘lib, ularning ayrimlari tubdan qayta ko‘rib chiqilib, yangi tahrirda qabul qilindi.
Jumladan, quyidagi me’yoriy hujjatlar qayta ko‘rib chiqilib, Bazel qo‘mitasi talablaridan kelib chiqib,
Markaziy bank tomonidan “Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo‘yiladigan talablar
to‘g‘risida”gi nizom ishlab chiqilib, 6 iyulda Adliya vazirligi tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkazildi.
2015 yil 2693-son bilan. Markaziy bankning ushbu Nizomi Bazel qo‘mitasining yangi tavsiyalariga
bosqichma-bosqich o‘tishni nazarda tutadi. Xususan, bankning I darajadagi kapitali (T1 – 1-darajali)
ikki qismga bo‘lingan, ya’ni I darajali kapital (CET1 – 1-darajali oddiy kapital) va I darajali
qo‘shimcha kapital (AT1 – qo‘shimcha 1-darajali). I darajali kapital (CET1) normativ kapitalning
(TC - umumiy kapital) 60% dan kam bo'lmasligi va I darajali kapital (T1) normativ kapitalning (TC)
75% va undan ko'p bo'lishi kerakligi belgilandi. Bankning I darajali kapitali to‘liq to‘langan va
muomalaga chiqarilgan oddiy aksiyalar, taqsimlanmagan foyda va devalvatsiya zaxirasini o‘z ichiga
oladi. Shuningdek, barqaror kapital bazasini shakllantirish maqsadida tartibga soluvchi kapitaldan
ajratmalar I darajali kapitaldan chegirib tashlanadi. Bank kapitalini ko‘paytirish maqsadida va Bazel
III tavsiyalariga muvofiq, moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida har bir bankda ehtimoliy
yo‘qotishlarni qoplash uchun jami aktivlarning 3 foizidan kam bo‘lmagan miqdorda konservatsiya
buferi tashkil qilinishi, bankning tartibga soluvchi kapitali, I darajali kapitali va I darajali yadrosini
hisobga olgan holda uning kapitalini yildan-yilga oshirish rejalashtirilgan. Xususan, 2016-yil 1-
yanvardan boshlab kapitalning me’yoriy koeffitsienti (K1)ning eng kam darajasi 0,115 (11,5 foiz)
miqdorida belgilandi va banklarning tavakkalchilik darajasiga ko‘ra tuzatilgan aktivlarining 3 foizi
kapitalni saqlash buferi hisobga olindi. Bu ko'rsatkich 2017 yil 0,125 (12,5%), 2018 yil 1 yanvardan
0,135 (13,5%) va 2019 yil 1 yanvardan boshlab ular 0,145 (14,5%) miqdorida K1 minimal darajasini
ta'minlashi kerak. Banklar kapitalning yetarliligi talablaridan tashqari, I darajali kapital minus
nomoddiy aktivlar jami aktivlarga hamda balansdan tashqari aktivlar va hosilalarga nisbati sifatida
belgilangan koeffitsientiga rioya qilishlari kerak.
Markaziy bank Boshqaruvining 2015-yil 13-iyundagi 14/3-son qarori bilan “Tijorat
banklarining aktivlari sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralarni shakllantirish tartibi hamda ulardan foydalanish tartibi
to‘g‘risidagi nizom” tasdiqlangan. va Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 14-iyulda 2696-son bilan
182
ro‘yxatga olingan. Ushbu nizomda aktivlarni tasniflash toifalari nomlari o‘zgartirildi. Jumladan,
“yaxshi” kreditlar “standart” kreditlarga, “standart” kreditlar “substandart” kreditlarga, “substandart”
kreditlar “qoniqarsiz” kreditlarga. Mazkur nizom kuchga kirgan kundan boshlab hisobot sanasiga
“standart” deb tasniflangan kreditlar (aktivlar), soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar qoldig‘ining 1
foizi miqdoridagi zaxiralar to‘lov amalga oshirilgandan keyin qolgan foydadan ajratilishi belgilandi.
Bu rezerv bank kapitali tarkibida tuziladi va bankning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga xizmat
qiladi. Nizomda tijorat banklari tomonidan korxonalarning qimmatli qog'ozlariga kiritiladigan
investitsiyalarni tasniflashning o'ziga xos omillari ko'rsatilgan. Shu jumladan, tijorat bankiga o‘tgan
yil davomida daromad keltirmagan investitsiya – “qoniqarsiz” deb, oxirgi ikki yil davomida daromad
keltirmagan tijorat bankiga investitsiyalar – “shubhali” sifatida, so'nggi uch yil davomida daromad
olmagan sarmoya "yomon" deb tasniflandi.Yuqorida qayd etilgan me’yorlarning amalga oshirilishi
tijorat banklari tomonidan muddati o‘tgan kreditlarni undirish va bank balansiga olingan aktivlarni
sotish bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlarni kuchaytiradi hamda banklarning moliyaviy
barqarorligini oshirish, pirovardida tijorat banklari omonatchilari va kreditorlarining manfaatlarini
yanada himoya qilishni ta’minlash imkonini yaratadi.
Yuqoridagilarning barchasini sarhisob qilsak, tijorat banklarida umumiy fond usulidan
foydalanganda aktivlarni boshqarish samaradorligi mezonlariga muvofiqligi, boshqaruv faoliyati
mezonlariga muvofiqligi va aktivlarni taqsimlash usulidan foydalanish, balanslangan usuldan
foydalanganda aktivlarni boshqarish samaradorligi mezonlariga muvofiqligi, simulyatsiyadan
foydalanishda aktivlarni boshqarish va boshqa bularning barchasi kredit tashkilotida aktivlarni
boshqarishni tashkil etishning samarali darajasining xususiyatlarini to'liqroq ko'rib chiqish imkonini
beradi.
|
