271
etiladi.
Binobarin, prognozlash nafaqat tadqiqotga asoslangan zamonaviy menejmentning
funktsiyasi, balki butun innovatsion boshqaruv tizimining ishlash uslubi, boshqaruv xodimlari
faoliyatini tashkil etishning ma‘lum bir turi (talablar, javobgarlik, standartlar, motivatsiya).
Ijodkorliksiz bashorat qilish mumkin emas. Ushbu jarayonda rejalashtirilgan tendentsiyalarni to‘g‘ri
aniqlash, tashkilotning kelajakdagi rivojlanishi haqidagi tasavvur muhim ahamiyatga ega.
Prognozlash funktsiyasining asosiy vazifasi har tomonlama retrospektiv tahlil va uning
o‘zgarishi tendentsiyalarini o‘rganish asosida o‘rganilayotgan obyektni rivojlantirishning eng
samarali usullarini izlashdir. Innovatsion boshqaruv tizimida prognoz bunday muhim vazifalarni hal
qilishni ta‘minlaydi: bashoratli obyektni rivojlantirishning mumkin bo‘lgan
maqsadlari va ustuvor
yo‘nalishlarini aniqlash; prognoz obyektlarini rivojlantirishning har bir mumkin bo‘lgan variantini
amalga oshirishning iqtisodiy oqibatlarini baholash.
Prognozlash funksiyasi innovatsion menejmentda uzoq muddatli istiqbolda ilmiy-texnik
rivojlanish prognozlarini ishlab chiqishga qaratilgan. Prognoz deganda boshqaruv obyekti va uning
alohida qismlarining texnik-iqtisodiy, texnologik, ijtimoiy holatidagi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar
to‘g‘risida ilmiy asoslangan fikr tushuniladi. Prognoz-bu kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlari
bo‘yicha xulosalar, empirik ma‘lumotlar va asosli taxminlar natijasidir. Innovatsiyalarni bashorat
qilishning o‘ziga xos xususiyati uning alternativligi va innovatsiyalarni yaratishda yo‘nalishlarning
ko‘p qirrali bo‘lishidir. Muqobillik birbirini istisno qiladigan imkoniyatlardan bitta yechimni tanlash
imkoniyatini anglatadi. Obyektning kelajakdagi holati to‘g‘risida prognozni tuzish uchun jamiyat
rivojlanishining qonuniyatlari va tendentsiyalari, ilmiy-texnik taraqqiyot, ijtimoiy ehtiyojlar, sanoat,
korxonaning texnik imkoniyatlari va uning iqtisodiy faoliyati bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar talab etiladi.
Bular: prognoz variantlaridan birini amalga oshirishni ta‘minlash uchun zarur bo‘lgan tadbirlarni
aniqlash; obyektni rivojlantirish bo‘yicha dastur tomonidan rejalashtirilgan tadbirlarni amalga
oshirish uchun zarur resurslarni baholash. Prognozlash usullarining
katta arsenali mavjud, bular:
ekstrapolyatsiya usullari, ekspert (evristik usullar), ssenariy yozish usuli, Delphi usuli, Monte-Karlo
usuli, g‘oyalarni jamoaviy yaratish usuli va boshqalar. Innovatsiyalarni bashorat qilish-bu o‘tmishda
sodir bo‘lgan voqealarga asoslanib, kelajakdagi voqealar rivojini aniqlashning bir usuli. Shuning
uchun bashorat qilishning barcha usullari tendentsiyalarni tahlil qilishga asoslangan.
Trend tahliliga asoslangan prognozlarning besh turi mavjud: 1) taxmin-har qanday yangilikning
kuzatuv tendentsiyalariga mumkin bo‘lgan korrelyatsion bog‘liqligi mavjudligi. 2) metafora (yunon.
metaphora-ko‘chirish) yoki o‘xshashlik. Ushbu turdagi prognoz bir nechta obyektlar yoki
jarayonlarda umumiy xususiyatlarni yoki o‘xshashlikni aniqlashni anglatadi. 3) Kvazimodel (lat.
quasi-go‘yo) ya‘ni deyarli model. Ushbu model har qanday jarayonning rivojlanish prognozlarini
tekshirishga yordam beradi. 4) empirik model (yunon tilidan. tajriba). Ushbu model tajribaga
asoslangan. U empirik parametrlarga mos keladigan matematik bog‘liqlik yordamida kelajakni
ta‘minlaydi. 5) analitik model. Ushbu model keng qo‘llaniladigan asosiy qonunlar orqali voqealar
ketmaketligini bashorat qilish va tushuntirishni anglatadi.
Ekstrapolyatsiya usullari. Ushbu usullar kelajakda prognoz qilinayotgan obyektning mavjud
rivojlanish tendentsiyalari davom etishini bashorat qilish uchun qo‗llaniladi. Shu bilan birga, kelajak
o‘tmishning (hozirgi) to‘g‘ridan-to‘g‘ri va uning davomi sifatida qaraladi.
Bashorat qilish uchun
dastlabki ma‘lumotlarning asosiy manbalari: tashkilotlarning statistik, moliyaviy buxgalteriya va
operatsion hisobotlari; ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari, shu jumladan o‘z mamlakatida ham, chet elda
ham fan va texnologiyaning rivojlanishi to‘g‘risida umumiy ma‘lumot, prospektlar, kataloglar va
boshqa ma‘lumotlarni o‘z ichiga olgan ilmiy-texnik hujjatlar; patent-litsenziya hujjatlari, ilmiy
nashrlar.
Ekstrapolyatsiya usullari kelajak haqida to‘plangan o‘tmish tajribasi
va hozirgi taxminlardan
uni aniqlash uchun foydalanish imkoniyatini beradi. Ekstrapolyatsiya orqali bashorat qilish ma‘lum
darajada rivojlanish tendentsiyalari, qachon sodir bo‘lishi mumkinligi va iqtisodiy jihatdan qanchalik
maqbul ekanligi asosida kutilishi mumkin bo‘lgan yangi texnologiyalarni ishlab chiqishni ta‘minlash
imkonini beradi. Biroq, tendentsiyalarni ekstrapolyatsiya qilish har qanday hodisaning asosini tashkil
etadigan sabablarni tushunishni ta‘minlamaydi. Bu (yashirin) sabablar vaqt o‘tishi bilan
272
o‘zgarmasligi kifoya. Kuchlar muvozanatida o‘zgarishlar yuz berganda, tushuntirish, tushunchalar
yaratish, modellar nazariyasi zarur bo‘lib, ular yanada murakkab prognozlarni olishga imkon beradi,
ularning aniqligi ma’lumotlarning ishonchliligi va to‘liqligiga bog‘liq bo‘ladi. Ekspert baholash usuli
asosan uzoq muddatli prognozlarda qo‘llaniladi. Prognozlash ekspert (ekspertlar guruhi) tomonidan
berilgan topshiriq bo‗yicha chiqarilgan hukm (fikr) asosida amalga oshiriladi. Mutaxassislar ma’lum
bir muammo bo‘yicha malakali mutaxassislar bo‘lib, ular prognozlash obyekti to‘g‘risida ishonchli
xulosa chiqarishlari mumkin. Aslida, mutaxassisning fikri shaxsiy tajriba, malaka va sezgi asosida
o‘tmish, hozirgi va kelajak bilan bog‘liq jarayonlarni mantiqiy tahlil qilish va umumlashtirish
natijasidir. Ekspert baholash usuli bir necha turga ega:
1. individual ekspert bahosi;
2. kollektiv ekspert bahosi;
3. g‘oyalarni psixo-intellektual yaratish usuli;
4. ekspert komissiyalari usuli va boshqalar. Shaxsiy ekspertiza o‗tkazish uchun morfologik
tahlil, variantlarni
juft taqqoslash usuli, baholash, intervyu kabi qo‘llaniladi.
Morfologik tahlil usuli (shveytsariyalik olim Tsvikki tomonidan ishlab chiqilgan) ma‘lum bir
obyektning barcha ma‘lum imkoniyatlari va xususiyatlarini bashorat qilish paytida buxgalteriya
hisobining to‘liqligi shartiga asoslanadi, bu o‘rganilayotgan muammoning barcha muqobil echimlari
bilan barcha ma’lumotlar to‘plamini olishga imkon beradi. Kollektiv ekspert baholari, qoyda
tariqasida, ekspertlarning yoki ularning ko‘pchiligining umumlashtirilgan qarashlarini aks ettiradi, bu
individual individual baholarning subyektivligini va etarli darajada malakasizligini yumshatishga
imkon beradi.
Ssenariy yozish usuli. Innovatsiya stsenariysi-bu innovatsion siyosatni tanlash epizodlarining
vaqt bo‘yicha tartiblangan ketma-ketligi, uni amalga oshirish usullari, ya‘ni
kelajakda voqealar
qanday sodir bo‘lishini bosqichma-bosqich ko‘rsatadigan voqealarning mantiqiy ketma-ketligi.
Ssenariylarni yozish usuli-yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni aniqlash va baholash mumkin
bo‘lgan jarayonlarning kelajakdagi rivojlanishi uchun stsenariy tuzish uchun mutaxassislar guruhini
tanlash. Ssenariyni yozishdan maqsad innovatsion rivojlanishdan faraziy kelajakdagi vaziyatni
yaratishdir. Ssenariyning qiymati noaniqlik darajasi qanchalik past bo‘lsa, ya‘ni kelajakdagi voqealar
bo‘yicha ekspert qarashlarining izchilligi darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi
Delphi usuli-bu prognozlash usuli bo‘lib, undan foydalanish paytida guruh a‘zolari o‘rtasidagi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa tadqiqot jarayonida chiqarib tashlanadi va mutaxassislarning kelajakdagi
faraziy hodisalar haqidagi fikrlarini aniqlash uchun so‘rovnoma yordamida individual so‘rov
o‘tkaziladi. Ushbu usulning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: muayyan muammo bo‘yicha
so‘roq qilinayotgan mutaxassislar o‘rtasidagi shaxsiy aloqalarni to‘liq rad etish; mutaxassislarni zarur
ma‘lumotlar bilan ta‘minlash, shu jumladan so‘rovning har bir turidan keyin ular o‘rtasida fikr
almashish; baholarning anonimligini, argumentatsiyasini va tanqidini ta‘minlash. Delphi usulining
maqsadi bitta mutaxassis tomonidan o‘tkazilgan tahlilga nisbatan ishonchli prognozlarni olishdir.
Mutaxassislar so‘rovi anketalar — maxsus varaqalar yordamida bir necha turda o‘tkaziladi. Anketalar
tahlil qilinadi va ma‘lumotlar mutaxassislarning fikrlarini hisobga olgan holda statistik jihatdan qayta
ishlanadi.
Monte-Karlo usuli (o‘yin uylari bilan mashhur bo‘lgan shahar nomi bilan atalgan) — bu haqiqiy
hodisalarni taxminiy qayta tiklash uchun taqlid qilish usuli. U sezgirlik (sezuvchanlik) tahlilini va
kirish o‘zgaruvchilarining ehtimolligi rospodiluvanny tahlilini birlashtiradi. Ushbu usul
ma‘lumotlarni minimallashtirish, shuningdek modelda ishlatiladigan ma‘lumotlar qiymatlarini
maksimal darajada oshirish orqali modelni yaratishga imkon beradi. Modelni qurish haqiqiy
tizimdagi funktsional bog‘liqliklarni aniqlashdan boshlanadi. Shundan so‘ng, ehtimollik nazariyasi
va tasodifiy sonlar jadvallari yordamida miqdoriy yechimni olish mumkin.
