Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «sanoat iqtisodiyoti va menejmenti: muammo va yechimlar»

271 
etiladi. Binobarin, prognozlash nafaqat tadqiqotga asoslangan zamonaviy menejmentning 
funktsiyasi, balki butun innovatsion boshqaruv tizimining ishlash uslubi, boshqaruv xodimlari 
faoliyatini tashkil etishning ma‘lum bir turi (talablar, javobgarlik, standartlar, motivatsiya). 
Ijodkorliksiz bashorat qilish mumkin emas. Ushbu jarayonda rejalashtirilgan tendentsiyalarni to‘g‘ri 
aniqlash, tashkilotning kelajakdagi rivojlanishi haqidagi tasavvur muhim ahamiyatga ega.
Prognozlash funktsiyasining asosiy vazifasi har tomonlama retrospektiv tahlil va uning 
o‘zgarishi tendentsiyalarini o‘rganish asosida o‘rganilayotgan obyektni rivojlantirishning eng 
samarali usullarini izlashdir. Innovatsion boshqaruv tizimida prognoz bunday muhim vazifalarni hal 
qilishni ta‘minlaydi: bashoratli obyektni rivojlantirishning mumkin bo‘lgan maqsadlari va ustuvor 
yo‘nalishlarini aniqlash; prognoz obyektlarini rivojlantirishning har bir mumkin bo‘lgan variantini 
amalga oshirishning iqtisodiy oqibatlarini baholash. 
Prognozlash funksiyasi innovatsion menejmentda uzoq muddatli istiqbolda ilmiy-texnik 
rivojlanish prognozlarini ishlab chiqishga qaratilgan. Prognoz deganda boshqaruv obyekti va uning 
alohida qismlarining texnik-iqtisodiy, texnologik, ijtimoiy holatidagi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar 
to‘g‘risida ilmiy asoslangan fikr tushuniladi. Prognoz-bu kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlari 
bo‘yicha xulosalar, empirik ma‘lumotlar va asosli taxminlar natijasidir. Innovatsiyalarni bashorat 
qilishning o‘ziga xos xususiyati uning alternativligi va innovatsiyalarni yaratishda yo‘nalishlarning 
ko‘p qirrali bo‘lishidir. Muqobillik birbirini istisno qiladigan imkoniyatlardan bitta yechimni tanlash 
imkoniyatini anglatadi. Obyektning kelajakdagi holati to‘g‘risida prognozni tuzish uchun jamiyat 
rivojlanishining qonuniyatlari va tendentsiyalari, ilmiy-texnik taraqqiyot, ijtimoiy ehtiyojlar, sanoat, 
korxonaning texnik imkoniyatlari va uning iqtisodiy faoliyati bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar talab etiladi. 
Bular: prognoz variantlaridan birini amalga oshirishni ta‘minlash uchun zarur bo‘lgan tadbirlarni 
aniqlash; obyektni rivojlantirish bo‘yicha dastur tomonidan rejalashtirilgan tadbirlarni amalga 
oshirish uchun zarur resurslarni baholash. Prognozlash usullarining katta arsenali mavjud, bular: 
ekstrapolyatsiya usullari, ekspert (evristik usullar), ssenariy yozish usuli, Delphi usuli, Monte-Karlo 
usuli, g‘oyalarni jamoaviy yaratish usuli va boshqalar. Innovatsiyalarni bashorat qilish-bu o‘tmishda 
sodir bo‘lgan voqealarga asoslanib, kelajakdagi voqealar rivojini aniqlashning bir usuli. Shuning 
uchun bashorat qilishning barcha usullari tendentsiyalarni tahlil qilishga asoslangan.
Trend tahliliga asoslangan prognozlarning besh turi mavjud: 1) taxmin-har qanday yangilikning 
kuzatuv tendentsiyalariga mumkin bo‘lgan korrelyatsion bog‘liqligi mavjudligi. 2) metafora (yunon. 
metaphora-ko‘chirish) yoki o‘xshashlik. Ushbu turdagi prognoz bir nechta obyektlar yoki 
jarayonlarda umumiy xususiyatlarni yoki o‘xshashlikni aniqlashni anglatadi. 3) Kvazimodel (lat. 
quasi-go‘yo) ya‘ni deyarli model. Ushbu model har qanday jarayonning rivojlanish prognozlarini 
tekshirishga yordam beradi. 4) empirik model (yunon tilidan. tajriba). Ushbu model tajribaga 
asoslangan. U empirik parametrlarga mos keladigan matematik bog‘liqlik yordamida kelajakni 
ta‘minlaydi. 5) analitik model. Ushbu model keng qo‘llaniladigan asosiy qonunlar orqali voqealar 
ketmaketligini bashorat qilish va tushuntirishni anglatadi.
Ekstrapolyatsiya usullari. Ushbu usullar kelajakda prognoz qilinayotgan obyektning mavjud 
rivojlanish tendentsiyalari davom etishini bashorat qilish uchun qo‗llaniladi. Shu bilan birga, kelajak 
o‘tmishning (hozirgi) to‘g‘ridan-to‘g‘ri va uning davomi sifatida qaraladi. Bashorat qilish uchun 
dastlabki ma‘lumotlarning asosiy manbalari: tashkilotlarning statistik, moliyaviy buxgalteriya va 
operatsion hisobotlari; ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari, shu jumladan o‘z mamlakatida ham, chet elda 
ham fan va texnologiyaning rivojlanishi to‘g‘risida umumiy ma‘lumot, prospektlar, kataloglar va 
boshqa ma‘lumotlarni o‘z ichiga olgan ilmiy-texnik hujjatlar; patent-litsenziya hujjatlari, ilmiy 
nashrlar.
Ekstrapolyatsiya usullari kelajak haqida to‘plangan o‘tmish tajribasi va hozirgi taxminlardan 
uni aniqlash uchun foydalanish imkoniyatini beradi. Ekstrapolyatsiya orqali bashorat qilish ma‘lum 
darajada rivojlanish tendentsiyalari, qachon sodir bo‘lishi mumkinligi va iqtisodiy jihatdan qanchalik 
maqbul ekanligi asosida kutilishi mumkin bo‘lgan yangi texnologiyalarni ishlab chiqishni ta‘minlash 
imkonini beradi. Biroq, tendentsiyalarni ekstrapolyatsiya qilish har qanday hodisaning asosini tashkil 
etadigan sabablarni tushunishni ta‘minlamaydi. Bu (yashirin) sabablar vaqt o‘tishi bilan 

272 
o‘zgarmasligi kifoya. Kuchlar muvozanatida o‘zgarishlar yuz berganda, tushuntirish, tushunchalar 
yaratish, modellar nazariyasi zarur bo‘lib, ular yanada murakkab prognozlarni olishga imkon beradi, 
ularning aniqligi ma’lumotlarning ishonchliligi va to‘liqligiga bog‘liq bo‘ladi. Ekspert baholash usuli 
asosan uzoq muddatli prognozlarda qo‘llaniladi. Prognozlash ekspert (ekspertlar guruhi) tomonidan 
berilgan topshiriq bo‗yicha chiqarilgan hukm (fikr) asosida amalga oshiriladi. Mutaxassislar ma’lum 
bir muammo bo‘yicha malakali mutaxassislar bo‘lib, ular prognozlash obyekti to‘g‘risida ishonchli 
xulosa chiqarishlari mumkin. Aslida, mutaxassisning fikri shaxsiy tajriba, malaka va sezgi asosida 
o‘tmish, hozirgi va kelajak bilan bog‘liq jarayonlarni mantiqiy tahlil qilish va umumlashtirish 
natijasidir. Ekspert baholash usuli bir necha turga ega:
1. individual ekspert bahosi;
2. kollektiv ekspert bahosi;
3. g‘oyalarni psixo-intellektual yaratish usuli;
4. ekspert komissiyalari usuli va boshqalar. Shaxsiy ekspertiza o‗tkazish uchun morfologik 
tahlil, variantlarni juft taqqoslash usuli, baholash, intervyu kabi qo‘llaniladi.
Morfologik tahlil usuli (shveytsariyalik olim Tsvikki tomonidan ishlab chiqilgan) ma‘lum bir 
obyektning barcha ma‘lum imkoniyatlari va xususiyatlarini bashorat qilish paytida buxgalteriya 
hisobining to‘liqligi shartiga asoslanadi, bu o‘rganilayotgan muammoning barcha muqobil echimlari 
bilan barcha ma’lumotlar to‘plamini olishga imkon beradi. Kollektiv ekspert baholari, qoyda 
tariqasida, ekspertlarning yoki ularning ko‘pchiligining umumlashtirilgan qarashlarini aks ettiradi, bu 
individual individual baholarning subyektivligini va etarli darajada malakasizligini yumshatishga 
imkon beradi.
Ssenariy yozish usuli. Innovatsiya stsenariysi-bu innovatsion siyosatni tanlash epizodlarining 
vaqt bo‘yicha tartiblangan ketma-ketligi, uni amalga oshirish usullari, ya‘ni kelajakda voqealar 
qanday sodir bo‘lishini bosqichma-bosqich ko‘rsatadigan voqealarning mantiqiy ketma-ketligi. 
Ssenariylarni yozish usuli-yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni aniqlash va baholash mumkin 
bo‘lgan jarayonlarning kelajakdagi rivojlanishi uchun stsenariy tuzish uchun mutaxassislar guruhini 
tanlash. Ssenariyni yozishdan maqsad innovatsion rivojlanishdan faraziy kelajakdagi vaziyatni 
yaratishdir. Ssenariyning qiymati noaniqlik darajasi qanchalik past bo‘lsa, ya‘ni kelajakdagi voqealar 
bo‘yicha ekspert qarashlarining izchilligi darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi
Delphi usuli-bu prognozlash usuli bo‘lib, undan foydalanish paytida guruh a‘zolari o‘rtasidagi 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa tadqiqot jarayonida chiqarib tashlanadi va mutaxassislarning kelajakdagi 
faraziy hodisalar haqidagi fikrlarini aniqlash uchun so‘rovnoma yordamida individual so‘rov 
o‘tkaziladi. Ushbu usulning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: muayyan muammo bo‘yicha 
so‘roq qilinayotgan mutaxassislar o‘rtasidagi shaxsiy aloqalarni to‘liq rad etish; mutaxassislarni zarur 
ma‘lumotlar bilan ta‘minlash, shu jumladan so‘rovning har bir turidan keyin ular o‘rtasida fikr 
almashish; baholarning anonimligini, argumentatsiyasini va tanqidini ta‘minlash. Delphi usulining 
maqsadi bitta mutaxassis tomonidan o‘tkazilgan tahlilga nisbatan ishonchli prognozlarni olishdir. 
Mutaxassislar so‘rovi anketalar — maxsus varaqalar yordamida bir necha turda o‘tkaziladi. Anketalar 
tahlil qilinadi va ma‘lumotlar mutaxassislarning fikrlarini hisobga olgan holda statistik jihatdan qayta 
ishlanadi.
Monte-Karlo usuli (o‘yin uylari bilan mashhur bo‘lgan shahar nomi bilan atalgan) — bu haqiqiy 
hodisalarni taxminiy qayta tiklash uchun taqlid qilish usuli. U sezgirlik (sezuvchanlik) tahlilini va 
kirish o‘zgaruvchilarining ehtimolligi rospodiluvanny tahlilini birlashtiradi. Ushbu usul 
ma‘lumotlarni minimallashtirish, shuningdek modelda ishlatiladigan ma‘lumotlar qiymatlarini 
maksimal darajada oshirish orqali modelni yaratishga imkon beradi. Modelni qurish haqiqiy 
tizimdagi funktsional bog‘liqliklarni aniqlashdan boshlanadi. Shundan so‘ng, ehtimollik nazariyasi 
va tasodifiy sonlar jadvallari yordamida miqdoriy yechimni olish mumkin. 

Download 9,47 Mb.