Urmanova Dilbarxan Teshabayevna,
katta oʻqituvchi , Islom Karimov nomidagi
Toshkent Davlat texnika universiteti
YER SHARIDA ATROF–MUHITNI SAMARALI MUHOFAZA QILISH
CHORALARI VA ULARNING IQTISODIY SAMARADORLIGI
Jahonda aholi soni oʻsib borayotganligi va unga mutanosib ravishda iqtisodiy taraqqiyotga
ehtiyoj kun sayin ortayotgan vaziyatda yer sharidagi koʻplab ekotizimlar zahirasi deyarli butkul tugab
bormoqda va ortga qaytarib boʻlmaydigan darajaga yuz tutgan. Yer sharidagi holat shunday ekan,
jamiyat albatta atrof muhitni saqlashdagi barcha chora-tadbirlarni amalga oshirishi har qachongidan
268
ham dolzarb vazifa sanaladi. Ifloslangan ichimlik suvini iste'mol qilish, tegishli sanitariya qoidalariga
rioya qilmaslik va qo'l gigienasiga rioya qilmaslik natijasida yuzaga keladigan diareya har yili 1
millionga yaqin odamni oʻlim halokatiga olib kelmoqda.
Atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish 20-asrning boshlaridanoq xalqaro doirada amalga
oshirilishi yoʻlga qoʻyilgan. Masalan, 1913-yilda Bern (Shvesariya)da 18 ta davlat ishtirokida
"Tabiatni muhofaza qilish" boʻyicha xalqaro konferensiya oʻtkazilgan, 1923-yilda esa Parijda birinchi
Xalqaro tabiatni muhofaza qilish kongressi tashkil etilgan, 1928-yilda Bryussel (Belgiya)da "Tabiatni
himoya qilish xalqaro byurosi" ochilgan va ushbu xalqaro tadbirlar doirasida atrof-tabiiy muhitni
muhofaza qilishga e'tibor xalqaro miqyosda kuchaytirilgan. Jumladan, Jahon sogʻliqni saqlash
tashkiloti (JST) atrof-muhit muhofazasining sanitar gigienik masalalari, Xalqaro meteorologik
tashkilot (XMT) iqlimdagi umum sayyoraviy oʻzgarishlar, Dengizlar boʻyicha davlatlararo maslahat
tashkiloti (DMT) dengiz va okeanlardan foydalanishning ekologik jihatlari bilan shugʻullanadilar.
Shuningdek, 1985-yilgi ozon qatlamini himoya qilish (Vena) konvensiyasi, 1987-yilgi ozon qatlamini
emiruvchi birikmalar boʻyicha Protokol (Monreal), 1989-yilgi (Bazel) xavfli chiqindilarni
chegaralararo tashishni nazorat qilish konvensiyasi, 1992-yilgi (Rio-de-Janeyro) biologik rang-
baranglikni saqlash konvensiyasi, 1992-yilgi (Nyu-York) iqlim oʻzgarishi toʻgʻrisidagi
konvensiyalarni ham misol qilib keltirishimiz mumkin.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashabbbusi bilan xalqaro ekologik hamkorlikni yanada
taraqqiy ettirish yoʻlida dastlab 1948-yilda "Tabiatni muhofazalash xalqaro ittifoqi" tashkil etildi va
uning faoliyatida dunyoning 118 mamlakatidan 636 tadan ziyod davlat va jamoatchilik tashkilotlari
atrof-muhit muhofazasiga aloqador masalalar bilan shugʻullanadi.
Bizga ma'lumki, yer sharida bugungi kunda 2,2 milliard kishi toza ichimlik suvidan, 3,5
milliard kishi esa xavfsiz sanitariya-gigiena vositalaridan mahrum. Suv resurslari bilan bog‘liq
keskinliklar butun dunyo bo‘ylab mojarolarni kuchaytirmoqda. Tinchlikni saqlash uchun suv
resurslarini tejash va suv sohasidagi hamkorlikni kengaytirish bo'yicha YUNESKO tashkiloti suv
resurslari sohasida dasturlarni amalga oshirmoqda.. Xususan, YuNESKO - atrof-muhit muhofazasi
sohasida kadrlar tayyorlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish boʻyicha ijobiy tajribalarni
ommalashtirish, ilmiy tadqiqotlar oʻtkazishga qaratilgan “Suv bo'yicha yanada samarali hamkorlik
sari” loyihasi asosida halqaro tadbirlar amalga oshirilmoqda. YuNESKOning bu loyiha boʻyicha
hisobotlarida oxirgi 40 yil ichida suvdan foydalanish yiliga 1 foizga oshib borayotganligi, 2050-yilda
suv tanqisligi 933 milliondan 1,7-2,4 milliard kishigacha prognozi haqida ma'lumot berilgan. Ushbu
muammolarni hal qilish borasida tashkilot xalqaro hamkorlikni yoʻlga qoʻygan holda, suv havzalarini
muhofaza qilish va qayta tiklash choralari yoʻlga qoʻyilgan. Ushbu amalga oshirilgan chora-tadbirlar
suv ta'minoti boʻyicha zararlarning risklarini bir necha baravarga kamaytirgan. Ushbu loyiha
doirasida tashkilot suv fondlarida suv sifatini va miqdorini yaxshilash hamda uzoq muddatli samaraga
erishish uchun suv resurslarini boshqarishda xalqaro hamkorlikni qo'llab-quvvatlash uchun sxemalar
shakllantirilib ularni samarali moliyalashtirish vositalarini yoʻlga qoʻyilgan.
Sugʻorish ishlarida suvni tejash boʻyicha amaliy tadqiqot ishlarini amalga oshirgan
mutaxassislarning ma'lumotlarida, asosan, bir sentner paxta hosili olish uchun tomchilatib sugʻorish
oddiy sugʻorishga nisbatan 1,8-1,9 marta kam suv ishlatilishi, tomchilatib sugʻorish orqali ekinning
ildiz tizimi normal shakllanishi, dalani bir tekisda namlanishi, dala qator oralariga ishlov berishga
sarflanadigan sarf-xarajat qamayishiga erishilayotganligi haqida ilmiy-amaliy xulosalar berilgan.
Jumladan, qishloq xoʻjaligida ekinlarni sugʻorishda tomchilatib sugʻorish texnologiyasini qoʻllash
asosida quyidagi natijalarga erishildi:
-
dalada begona oʻt kam oʻsishi natijasida begona oʻtga qarshi tadbirlar harajatlari
kamaygan;
-
tomchilatib sugʻorish texnologiya joriy qilish natijasida paxtadan - 50-55 s/ga,
makkajoʻxoridan - 120-130 t/ga, pomidordan - 130-140 t/ga, uzumdan - 5,0 t/ga, olmadan - 60 t/ga,
kartoshkadan - 45 t/ga hosildorlik olingan;
-
tomchilatib sugʻorish texnologiya joriy qilish natijasida urugʻli va danakli mevali bogʻlarni
sugʻorishda 60 va 32%, paxta dalalarini sugʻorishda 35-65%, pomidorni sugʻorishda 54%, uzumni
269
sugʻorishda 30% suvni tejalishiga, umumiy holda, tomchilatib sugʻorilganda boshqa sugʻorish
usullariga nisbatan ekin va tuproq turiga qarab 20 % dan 80 % gacha suv tejalishiga imkoniyat
yaratilgan;
-
tomchilatib sugʻorilganda moddiy resurslar sarfi va qoʻl mehnati kamaygan, oʻgʻit suv
bilan birga berilganligi bois, oʻgʻitlash uchun texnika ishlatilmasligi natijasida ѐnilgʻi moylash
materiallari ham tejalgan;
-
350 litr ѐqilgʻi moylash maxsulotlari iqtisod qilingan.
Hozirgi kunda suv havzalarini ifloslanishini oldini olish uchun avvalom bor, kishilik
jamiyatining suvga boʻlgan munosabatini madaniylashtirish zarurdir. Suvni tejash boʻyicha aholida
quyidagicha odatlarni shakllantirish maqsadga muvofiqdir. Zarur bo'lmaganda suv jo'mragini oʻz
vaqtida yopish, qishloq xoʻjalikka tegishli xoʻjaliklarda suvni tejovchi texnologiya va texnikalardan
foydalanishni yoʻlga qoʻyish kerak. Jumladan, mahalliy organlar tomonidan aholining barcha
qatlamlariga kishilik jamiyatini suvga boʻlgan salbiy munosabatlarini real hayotiy lavhalarda
tasvirlangan va suvning tanqisligi butun yer sharini qoplashi haqiqatligi haqida hujjatli filmlarni
namoyish qilish zarurdir.
Yer sharida yana jamiyat uchun katta muammo bu havoning ifloslanishi boʻlib, ushbu
muammo ham inson salomatligi uchun eng jiddiy ekologik tahdidlardan biridir. Jahon sogʻliqni
saqlash tashkiloti 2019 yilda dunyo aholisining 99 foizi havoning ifloslanish darajasi oshib ketgan
hududlarda yashaganligi haqida ma'lumotlar berilgan. Tashqari va bino ichidagi havo ifloslanishini
ta'sirida yiliga 6,7 million kishining bevaqt o'limiga sabab bo'lmoqda. 2019 yilda atrof-muhit
havosining ifloslanishi (tashqi havo) butun dunyo bo'ylab 4,2 million kishining erta o'limga olib
kelishi taxmin qilingan.
Bolalarga koʻmak beruvchi xalqaro jamg'arma (UNICEF, United Nations International
Children’s Emergency Fund) tashkilotining ma'lumotlariga koʻra, havoning ifloslanishi bolalar
salomatligi uchun jiddiy ekologik xavf tugʻdirgan. Masalan, 2019-yilda Yevropa va Markaziy
Osiyoning 52 ta davlatida havo ifloslanishi bilan bog‘liq sabablardan o‘lgan bolalar va o‘smirlar soni
5801 nafarga yetdi. Ko'proq bolalar va o'smirlar havo ifloslanishining oqibatlaridan o'limga olib
keladigan kasalliklardan aziyat chekmoqda, hattoki ayrimlari nogironlikni boshdan kechirmoqda.
2019-yilda Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasida havo ifloslanishi oqibatida vafot etgan 20
yoshgacha bo‘lgan shaxslarning qariyb 85 foizi bir yoshgacha bo‘lgan, ya’ni 4917 nafar go‘daklarni
tashkil qilgan. Bunday koʻrsatkichlardan shuni xulosa qilishimiz mumkinki, havoning ifloslanishi
bolalarning sogʻ-salomat rivojlanishiga halokatli ta'sir ko'rsatmoqda. Ilmiy dalillar shuni ko'rsatadiki,
havo ifloslanishi tug'ilishning salbiy oqibatlariga, jumladan, erta tug'ilish va kam vaznli chaqaloqlar,
chaqaloqlar o'limi, o'pka funksiyasining buzilishi, astma, yurak-qon tomir kasalliklari va saraton kabi
holatlar hamda nevrologik kasalliklarning rivojlanish xavfini oshirdi. Chunki bolalar og'izlari orqali
ikki baravar tez-tez nafas olishganligi sababli kattalarga qaraganda jismonan havoning ifloslanishidan
ko'proq aziyat chekishadi va ko'pincha ifloslantiruvchi moddalar to'plangan yerlarga yaqinroq
bo'ladilar. Bolalarning miyasi, o'pkasi va boshqa organlari hali etarli darajada rivojlanish darajasiga
etmaganligi sababli ularning zaharli ifloslantiruvchi moddalar ta'siridan himoya qilish mexanizmlari
kattalarnikidek ishlamaydi. Buning oqibatida atrof-muhitning zararli ta'sirlari asosida bolalar
jismoniy va aqliy rivojlanishi past darajaga tushadi. Havoning ifloslanishi faqatgina bolalarda emas,
balki barcha yoshdagi kishilarda allergik kasallikni keng tarqalishiga sabab boʻldi.
Atrof-muhitga zararli ta'sirlarni bartaraf etishda obodonlashtirish ishlarini birinchi oʻringa
chiqarish maqsadga muvofiqdir. Chunki bu ishlarning asosiy afzalliklaridan biri havo sifatini
yaxshilashdir, ya'ni oʻsimliklar fotosintez jarayonida karbonat angidridni o'zlashtiradi va kislorod
chiqaradi hamda shaharlarda katta miqdordagi yashil o'simliklar havoni filtrlash va ifloslantiruvchi
moddalar kontsentratsiyasini kamaytirishga yordam beradi. Bu esa insonlarda oʻpka kasalligini
kamaytirishga xizmat qiladi. Gullarni zararli kimyoviy moddalar bilan sug'orishni taqiqlash kerak,
chunki ularning ba'zilari atrof-muhitga juda agressivdir. Kesilgan gullarning sotilishini ham taqiqlash
kerak, chunki ular ham zararli chiqindilarni hosil qiladi.
270
Oʻzbekistonda atrof-muhitga zararli ta'sirlarni bartaraf etishda 26 ta tuman (shahar)da 74 ta
koʻchmas kuzatuv punktlari va 8 ta avtomatlashtirilgan monitoring stansiyalarida kuzatuvlar yoʻlga
qoʻyilgan. Iqlim oʻzgarishining ta'sirini kamaytirish maqsadida “Yashil makon” umummilliy loyihasi
doirasida 2023 yilda jami 217,0 mln. tup daraxt koʻchatlari ekilgan. Avtotransport vositalari ustidan
ekologik nazoratni oʻrnatish hamda tashlamalarning belgilangan me'yorda boʻlishini ta'minlash
maqsadida yil davomida ikki bosqichli “Toza havo” oyligi oʻtkazilgan. 2023 yilda “Toza havo” oyligi
tadbirida mavjud 19 mingta avtotransport vositalari ekologik nazoratdan oʻtkazilgan. Ishlab
chiqarish chiqindilarini toʻplash joylarida xavfsiz ekologik holat ta'minlanmoqda. Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 11 noyabrdagi 820-sonli “Tabiatni muhofaza
qilishni ta'minlashning iqtisodiy mexanizmlarini yanada takomillashtirish chora -tadbirlari
toʻgʻrisida”gi qaroriga muvofiq “Issiqlik elektr stansiyalari” aksiyadorlik jamiyati atrof-
muhitning ifloslantirilganligi uchun kompensasion toʻlovlar amalga oshirilgan. Tabiatni
muhofaza etish xarakteriga ega boʻlgan investision dasturlar doirasida 2023 yilda yirik ishlab
chiqarish korxonalariga quyosh foto elektr stansiyalari qurildi va buning natijasida atmosfera
havosiga 50 tonnaga yaqin SO2 tashlanishini oldi olindi.
Atrof-muhitni muhofaza qilish chora-tadbirlarini joriy etish va amalga oshirish natijasida
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, foydadan to'lovlarni kamaytirish, qo'shimcha daromadlar
hisobiga ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlab ularni sotish orqali iqtisodiy samaradorlikni
ta'minlash mumkin.
Atrof-muhitni muhofazasining yakuniy samarasida ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishdan tashqari, ijtimoiy samarani ham hisobga olish kerak. Bunda iqtisodiy natijalar qo‘shilgan
qiymatning oshishi, moddiy resurslar va xomashyo yo‘qotilishining kamayishi, noishlab chiqarish
faoliyatiga sarflangan xarajatlarni tejash orqali namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy samara aholining hayot
sifatini yaxshilashda (mehnat va dam olish sharoitlarini yaxshilash, aholi oʻrtasida kasalliklarning
kamayishi, tabiiy resurslar xavfsizligini taʼminlash va boshqalar)da namoyon boʻladi. Atrof-muhitni
muhofaza qilish tadbirlariga iqtisodiy samaradorligini baholashda ushbu sohada erishilgan natijalarni
zararlarga taqqoslash orqali aniqlash maqsadga muvofiq boʻladi.
Xulosada shuni ta'kidlashimiz kerakki, atrof-muhitning zararlanishi yer sharidagi barcha
jabhalarda iqtisodiy ham ijtimoiy taraqqiyotga katta toʻsiq boʻladi va buning natijasida eng
qimmatbaho boʻlgan yer sharimizning tinchligi izdan chiqadi. Shuning uchun ham hammamiz yer
sharidagi atrof-muhitning ifloslanishini oldini olishda faol ishtirok etishimiz maqsadga muvofiqdir.
| 