542
saqlab turishni xohlaymiz. Bu maqsadga erisha olmaslik, nafaqat mamlakat ichkarisi va xorijda jiddiy
iqtisodiy muammolar tug’dirishi mumkin, balki tinchlikka xavf tug’diradigan halqaro keskinlikning
oshish ehtimoli ko’payishiga olib kelishi mumkin.
Hozirgi vaqtda iqtisodiyotning xususiy sektorida tadbirkorlik, asosiy iqtisodiy vazifalarni amalga
oshirganda, davlat sektoriga nisbatan yuqoriroq samaradorlik va mehnat unumdorligini ta`minlaydi
degan tushuncha butun dunyoda qabul qilingan. Milliy farovonlikning asosiy qismi korxonalar
faoliyatining natijasi sifatida shakllanadi:
1.
Tovarlar va xizmatlar. Korxonaning asosiy iqtisodiy vazifasi odamlar manfaatdor bo’lgan
tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va tarqatishdir. Tadbirkorlar ham iste`molchilar
talabini
aniqlab beruvchi, ham shu talabni qondirish uchun barcha zarur narsalarni bajaruvchi rolni ijro
etishadi.
2.
Bandlik. Korxonalar “haqiqiy” ish o’rinlarining asosiy ijodkorlaridir, ya`ni ishlashga
muhtoj va ishlashni xohlaydigan odamlarning bandligini ta`minlaydilar. Haq to’lanadigan
bandlik
darajasi – milliy farovonlikning o’ta muhim ko’rsatkichidir.
3.
Daromad. Korxona tomonidan ish o’rinlarini barpo etish orqali, ishchilarning ish haqi va
xizmatchilarning maoshlari, foydalar va soliqlar shaklida, uning aktsiyadorlarining daromad bazasi
mavjudligi ta`minlanadi.
1.1 . Ishchilar va xizmatchilarnig ish haqi, foydalar. Ish haqi va foydalar olish imkoniyatini
taqdim etish masalasi, soliqlar to’lash va daromad (soliqlar to’langandan keyingi daromad)ni iste`mol
qilish fondiga va moliyaviy mablag’larni iste`molchilari jamg’arma fondiga (investitsiya sarmoyasi)
ko’chirish nuqtai nazaridan, biznes tomonidan Yechiladigan o’ta muhim masaladir.
4.
Soliqlar. Alohida (jismoniy) shaxslar va korxonalardan soliq undirmasdan, davlat
muassasalari va xizmatlarining faoliyat yuritishini iloji bo’lmas edi.
5.
Soliqlar to’langandan keyingi daromad. Boshqacha aytganda,
korxona ixtiyorida
qoladigan daromad, deb nomlanadigan bu daromad, soliqlar to’langandan keyin hosil bo’ladi va
iste`mol tovarlari xarid qilishga hamda jamg’armalar to’plashga sarflanishi mumkin.
5.1. Iste`mol maqsadlariga xarajat qilish. Pul mablag’larini iste`mol maqsadlariga sarflash,
nafaqat asosiy ehtiyojlarni qondirish uchun, balki tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishini
rag’batlantirishga qaratilgan talabni shakllantirish uchun ham zarurdir.
5.2. Shaxsiy jamg’armalar. Shaxsiy jamg’armalar – bu bevosita iste`mol qilish bilan bog’liq
xarajatlarga sarflanmaydigan daromad.
6.
Ishlab chiqarish jamg’armalariga sarmoyalar.
Korxona sarmoyalarni zahiralar,
taqsimlanmagan foyda, qarz orqali yoki korxona aktivlarini sotish yo’li bilan moliyalashtiradi.Foyda
ko’rmay ishlaydigan korxonalar uchun esa, bu manbalardan foydalanish cheklangan bo’ladi. Korxona
ishlab chiqarish quvvatlarini ko’paytirish: yangi texnologiyalar, modernizatsiyalash va ishlab
chiqarish aktivlarini kengaytirish uchun investitsiya sarmoyasiga muhtoj bo’ladi.
asr o’rtalarida yuz bergan ilmiy-texnik revolyutsiya ishlab chiqarishning moddiy-texnik va
texnologik asosini o’zgartirib savdo-sotiqni va halqaro aloqalarni rivojlanishiga keskin ta`sir qildi.
Ilm fan bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylangan holda butun dunyo rivojlanishini ta`minlovchi
Yetakchi kuch bo’lib qoldi. Mutaxassislarning fikricha aynan shu davrga kelib tadbirkorlik va ilm-
fanning qo’shilishi yuz berib
4
, yirik kompaniya va korporatsiyalarning faoliyatida «ilmiy-texnik
taraqqiyot»ning yangi davri boshlandi. Natijada ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va
samaradorligini oshirish uchun misli ko’rilmagan darajadagi imkoniyatlar ochildi. Tadbirkorlik yangi
texnologik darajaga erishish yo’lida
sakrashni amalga oshirib, jahon ilmiy-texnik taraqqiyoti va
sanoatlashgan iqtisodiyotda mustahkam o’ringa ega bo’ldi. Shu paytga qadar ilm-fanni
moliyalashtirish asosan, davlatning vazifasi bo’lib kelgan, ammo ilmiy-texnik taraqqiyot juda katta
mablag’larni talab etganligi uchun ham bu boradagi munosabatlar erkinlashtirilmoqda. Shuning
uchun ham AQSH, Yevropa mamlakatlari va Yaponiya yuqori darajada rivojlangan bozor iqtisodiyoti
sharoitlarida korporativ ilm-fan taraqqiyoti davrini boshdan kechirmoqdalar. Ya`ni, yirik
korporatsiyalar raqobat kurashida ilm-fanning
ahamiyatini anglab Yetib, ilmiy-tadqiqot va
konstruktorlik ishlarini moliyalashda o’z mablag’larini ayamaydilar. Dunyoning deyarli barcha
543
Yetakchi kontsernlarida yirik ilmiy markazlar tashkil etilgan. Tadbirkorlik, biznes va ilm-fanning
birligi haqiqatga aylanib bormoqda.
Tadbirkorlikning kuchi kapitalning qudratiga va layoqatiga bog’liq. Demak, kapital sifatida
qaralishi mumkin bo’lgan firmaning samarali faoliyati jamiyat
kapitali qudratidan oqilona
foydalanish imkoniyatini beruvchi shart-sharoitlarga bog’liq ekan. Buni bozor iqtisodiyotining
erkinligi deb atash mumkin.
Tadbirkorlikning bozor iqtisodiyoti sharoitida bu qadar ahamiyatli bo’lsa, demak tadbirkorlikni
boshlashdan oldin qilidnadigan ishlarni aniq tasavvur qilish imkoniyatiga ega bo’lish lozimdir. Buning
uchun tadbirkor bo’laman degan shaxsda o’z g’oyasi bo’lishi talab etiladi. Xizmat ko’rsatishga, ishlab
chiqarishga yoki savdoga yo’naltirilgan g’oyasi orqali tadbirkor shaxs har qanday tavakkalchiliklarni
Yengib o’tib maqsadi sari harakati qilishi lozimdir. Boshqa g’oyalardan farqli ravishda tadborkorlik
g’oyasini turlicha ta`riflash mumkin. Eng ommaviy ravishda e`tirof etiladigan ta`riflardan biri sifatida
tadbirkorlik g’oyasi quyidagicha tariflanadi.
