Ғафуров Олимжон Ғолиб ўғли
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий Университети ўқитувчиси
БОЗОР МУНОСАБАТЛАРИ ШАРОИТИДА ВАЛЮТА ХАВФ-ХАТАРЛАРИНИ
ОЛДИНИ ОЛИШ ЗАХИРАЛАРИ
Халқаро молиянинг ҳозирги ҳолатида валюта хавф-хатарлари ҳам ривожланаётган,
ҳам ривожланган иқтисодлар учун жиддий муаммо туғдиради. Валюта хавф-хатарлари ёки
курс хавф-хатарлари бир валюта қийматининг бошқасига нисбатан ўзгариши натижасида
юзага келади. Ушбу тебранишлар халқаро инвестициялар ва савдо операцияларининг
рентабеллигига таъсир қилиши мумкин. Халқаро савдо билан шуғулланувчи корхоналар
учун барқарор захира мавжудлиги валюта рискининг пастлигини кўрсатади, бу эса валюта
фаолияти бўйича кўпроқ асосли қарорлар қабул қилиш имконини беради. Бозор
муносабатлари шароитида компаниялар ва давлатлар кўпинча халқаро операциялар билан
боғлиқ валюта рискларини юмшатиш учун турли стратегиялардан фойдаланадилар. Бундай
стратегиялардан бири валюта захираларини сақлаб қолишдир, бу валюта курсларининг
салбий ўзгаришидан ҳимоя қилишга ёрдам беради. Валюта рискларини олдини олиш учун
кенг тарқалган бўлиб фойдаланиладиган бир неча турдаги инструментлар мавжуд. Уларнинг
асосийлари қуйида кўрсатилган:
Ривожланаётган давлатлар глобал молиявий инқирозларга қарши қалқон сифатида
хорижий валюта захираларига тобора кўпроқ мурожаат қилмоқда. Вақт қулай бўлганда
хорижий валюталарни сотиб олиш орқали мамлакатлар ортиқча қарз олишни камайтириши
ва глобал зарбалардан кейин валюта қадрсизланиши хавфини камайтириши мумкин. Ушбу
ёндашув ишончли пул-кредит сиёсатини олиб бориш билан қўллаб-қувватланади, бу эса
хорижий инвесторлар томонидан маҳаллий валютадаги қарзларни қабул қилишнинг
кучайишига олиб келади. Перу каби мамлакатлар тажрибаси бу стратегиянинг
самарадорлигини кўрсатмоқда. Инфляцияни мақсадли йўлга қўйиш ва катта миқдордаги
хорижий заҳираларни тўплашдан сўнг, Перу давлат қарзларининг маҳаллий валютадаги
улуши сезиларли даражада ошди . Бу нафақат уларнинг валюта рискини камайтирди, балки
молиявий барқарорлигини ҳам оширди. Ҳеджерлаш воситалари. Ҳозирда давлатларнинг
молиявий бозорида марказий банк эмас, фонд биржаси институларин муҳим рол ўйнамоқда.
Халқаро молиянинг беқарор соҳасида валюта хавфлари инвесторлар ва бизнес учун ҳар
доимгидек муаммо ҳисобланади. Ҳеджерлаш воситалари валюта тебранишларининг
олдиндан айтиб бўлмайдиганлигидан ҳимоя қилувчи ва шу билан потенциал хавфларни
камайтирадиган муҳим молиявий воситалардир. Ҳеджерлаш воситалари хилма-хил бўлиб,
уларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эга. Улар турли хил ҳимоя эҳтиёжларига мос
келади. Улар валюта ўзгарувчанлигининг салбий таъсирини юмшатиш учун мўлжалланган
форвард шартномалари, фючерслар ва опционлар ўз ичига олади.
Форвард/фьючерс контрактлари: бозор курсларининг ўзгаришига ишончни
таъминловчи, олдиндан белгиланган келажакдаги санада валютани сотиб олиш ёки сотиш
мажбурияти бўйича келишувлар. Валюта опционлари: Эгасига пулни олдиндан белгиланган
курс бўйича белгиланган сана ёки ундан олдин алмаштириш ҳуқуқини берувчи, лекин
мажбурият бўлмаган келишувлар.
Ҳеджерлаш воситаларидан стратегик фойдаланиш корхоналарга молиявий
режалаштиришни барқарорлаштириш ва валюта курси ўзгариши натижасида юзага келиши
мумкин бўлган йўқотишлардан ҳимоя қилиш имконини беради . Мисол учун, чет эл
валютасининг пасайиши хавфига дуч келган экспортчи жорий валюта курсини блокировка
қилиш учун форвард шартномаларидан фойдаланиши мумкин, бу эса барқарор даромад
оқимини таъминлайди. Замонавий ғазначилик операциялари самарали валюта ҳеджерлаш
стратегияларини ишлаб чиқиш учун технологиядан фойдаланади. Савдо жараёнига ёрдам
берадиган воситалар валюта таъсирини самарали камайтирадиган ва ҳатто йўқ қиладиган
валютани ҳимоя қилиш стратегияларини ишлаб чиқиш учун жуда муҳимдир. Оффсет
131
транзакциялар. Валюта хавф-хатарларини бошқаришда молиявий оперативлик муҳим белги
саналади. Оффсет операциялари дастлабки савдо таъсирини мувозанатлаш учун бозорда
қарама-қарши позицияни эгаллашни ўз ичига олади. Буни турли хил молиявий воситалар,
жумладан опционлар, фючерслар ва своплар орқали амалга ошириш мумкин.
Оффсетларни икки гуруҳга бўлиш мумкин:
Бевосита оффсеттинг: Бу инвестор хавфни зарарсизлантириш учун бир хил активда
қарама-қарши позицияни эгаллаганида содир бўлади. Билвосита оффсеттинг: Дастлабки
активнинг хавфини камайтириш учун тегишли активда позицияни эгаллашни ўз ичига олади.
Транзакциялар оффсеттингининг асосий устунлиги, унинг хавфни камайтиришидир.
Бозор тебранишлари таъсирини мувозанатлаш орқали инвесторлар ўз портфелларини валюта
курсларининг салбий ҳаракатларидан ҳимоя қилишлари мумкин. Бундан ташқари,
компенсация операциялари ликвидлик ва мослашувчанликни таъминлаб, инвесторларга
бозор ўзгаришларига тез жавоб беришга имкон беради . Оффсетингни самарали амалга
ошириш бозор динамикасини ва тегишли хавфларни чуқур тушунишни талаб қилади.
Инвесторлар
оптимал
рискларни
бошқаришни
таъминлаш
учун
ҳисобланган
позицияларнинг вақтини, ҳажмини ва турини ҳисобга олишлари керак.
Операциялар диверсификацияси: Диверсификация ҳар қандай инвестицион
фаолиятнинг
муваффақиятини
таъминловчи
инструментдир.
Операцияларни
диверсификация қилиш тадбиркорлик фаолиятини турли бозорлар ва валюталар бўйлаб
тарқатишни ўз ичига олади ва шу билан ҳар қандай иқтисодий ҳудуд ёки валютага
боғлиқликни камайтиради. Ушбу стратегия бир неча шаклда бўлиши мумкин:
Географик диверсификация: ҳар қандай ягона бозор билан боғлиқ хавфни тарқатиш
учун турли мамлакатларда операцияларни кенгайтириш.
Маҳсулотни диверсификация қилиш: турли хил бозорларни қондириш учун турли хил
иқтисодий цикллар бўйича иш фаолиятини мувозанатлаштира оладиган бир қатор
маҳсулотларни таклиф қилиш. Таъминот занжирининг мослашувчанлиги: Мослашувчан
таъминот занжирига сармоя киритиш пул оқимлари ва даромадлар нуқтаи назаридан валюта
рискларини камайтириши мумкин. Валюта диверсификацияси: ҳар қандай валютадаги
потенциал йўқотишларни қоплаш учун активлар ёки мажбуриятларни бир нечта валютада
сақлаш. Ўз фаолиятини диверсификация қиладиган давлат ва корхоналар ўзгарувчан валюта
ҳаракатларига яхшироқ бардош бера олади. Мисол учун, бир нечта мамлакатлардан
материалларни етказиб берадиган компания битта хорижий валютанинг заифлашувидан
таъсирни камайтириши
мумкин.
Технологиянинг
ривожланиши компанияларга
диверсификацияланган операцияларни бошқаришни осонлаштирди. Ҳақиқий вақтда таҳлил
ва прогнозлаш воситалари корхона ва давлатларга оператив қарорлар қабул қилиш ва ўз
стратегияларини зудлик билан ўзгартириш имконини беради.
Своп операциялари: Ҳеджерлаш воситалари орасида своп операциялари алоҳида
талқинга эга. Валюта своплари - бу икки томон ўртасида бир валютадаги асосий қарз ва фоиз
тўловларини бошқа валютадаги асосий қарз ва фоиз тўловларига алмаштириш бўйича
молиявий келишув. Айирбошлаш шартлари бошида аниқланади, шу жумладан асосий қарз
миқдори, своп муддати ва тўловларга қўлланиладиган фоиз ставкалари.
Валюта свопларининг асосий мақсади қарз олишнинг янада қулай ставкаларини
таъминлаш ва валюта курсининг ўзгаришидан ҳимоя қилишдир. Келажак учун валюта
курсини маҳкамлаш орқали компания ва давлатлар ўзларининг пул оқимларини аниқроқ
башорат қилишлари ва ўзларини валюта бозорларининг ўзгарувчанлигидан ҳимоя
қилишлари мумкин.
Валюта своплари шартноманинг бошида ва охирида алмаштириладиган турли
валюталардаги иккита шартли принципларни ўз ичига олади. Гарчи асосий қарзлар
алмаштирилган бўлса-да, улар шартли, яъни улар назарий бўлиб, фақат фоиз тўловларини
ҳисоблаш учун асос сифатида ишлатилади .
Валюта своплари бир қатор афзалликларни беради:
132
1.
Валюта курси хавфидан ҳимояланиш: Улар халқаро инвестициялар ва бизнес
операциялари қийматига таъсир қилиши мумкин бўлган салбий валюта ҳаракати хавфидан
ҳимоя қилади.
2.
Арзонроқ молиялаштиришга кириш: Компания ва давлатлар ташқи бозорларда
янада қулайроқ қарз олиш ставкаларидан фойдаланишлари мумкин, бу эса
молиялаштиришнинг умумий харажатларини камайтириши мумкин.
3.
Мослашувчанлик: Валюта алмашинуви иштирок этаётган компанияларнинг
ўзига хос эҳтиёжларига мослаштирилиши мумкин, бу эса валюта рискларини бошқариш
учун мослаштирилган эчимларни олиш имконини беради.
Ўзбекистон бозор муносабатларини мустаҳкамлашда ва жаҳон иқтисодиётидаги
иштирокини кенгайтиришда давом этар экан, бизнес ва сиёсатчилар учун валюта рисклари
билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш жуда муҳим. Турли хил воситаларни қўллаш орқали
Ўзбекистон валюта курсининг ўзгаришини самарали бошқариши ва таъсирини
минималлаштириши мумкин.
Валюта заҳиралари, ҳеджерлаш стратегиялари, оффсеттинг ва валюта своплари каби
воситалардан фойдаланиш билан бир қаторда, Ўзбекистон валюта рискларини янада олдини
олиш учун қўшимча чора-тадбирларни амалга ошириши мумкин. Хатарларни бошқаришга
яхлит ёндашувни қўллаш орқали Ўзбекистон бозор муносабатларини мустаҳкамлаши,
хорижий сармояни жалб қилиши ва иқтисодий барқарорликни таъминлаши мумкин.
Ўзбекистон Марказий банки нархлар барқарорлигини сақлаш ва валюта рискларини
самарали бошқариш учун мустаҳкам пул-кредит сиёсатини амалга ошириши мумкин. Бу
тегишли фоиз ставкалари режимини сақлаш, очиқ бозор операцияларини амалга ошириш ва
молия тизимидаги ликвидликни бошқаришни ўз ичига олади. Пул-кредит сиёсатининг
оқилона чораларини қўллаш орқали марказий банк валюта курсларига таъсир қилиши,
ўзгарувчанликни камайтириши ва бизнес ва инвесторлар учун қулай муҳит яратиши мумкин.
Соғлом солиқ сиёсати валюта рискларини минималлаштиришда ҳал қилувчи рол
ўйнайди. Ўзбекистон ўз эътиборини мутаносиб фискал позицияни сақлаш, масъулиятли
давлат харажатларини рағбатлантириш ва давлат қарзининг барқарор даражасини
таъминлашга қаратиши мумкин. Чет эл валюталарида ортиқча қарз олишнинг олдини олиш
орқали мамлакат валюта номувофиқлиги билан боғлиқ рискларни юмшата олади ва валюта
курсларининг ўзгаришига заифликни камайтиради.
Ўзбекистон бир неча асосий секторлар ёки бозорларга боғлиқликни камайтириш учун
экспортни диверсификация қилишни фаол равишда амалга ошириши мумкин. Экспорт
маҳсулотлари турларини кенгайтириш ва янги бозорларни ўрганиш орқали мамлакат
талабнинг ўзгариши ва валюта ҳаракати билан боғлиқ хавфларни юмшата олади.
Диверсификасия янада барқарор даромад базасини яратиш имконини беради ва чекланган
экспорт портфели билан боғлиқ валюта рискларидан ҳимояланган ҳолда ташқи зарбаларга
нисбатан заифликни камайтиради. Тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб қилиш
Ўзбекистонга валюта рискларини бошқариш учун қўшимча имкониятлар яратиши мумкин.
Қулай сармоявий муҳит, барқарор меъёрий-ҳуқуқий база ва инвесторлар учун қулай сиёсатни
таклиф қилиш орқали Ўзбекистон хорижий капитал оқимини жалб қилиши мумкин.
Тўғридан-тўғри инвестициялар нафақат чет эл валютасини олиб келади, балки технологиялар
трансфери, иш билан таъминланиш ва иқтисодиётни диверсификация қилишга ёрдам беради.
Ушбу диверсификация иқтисодиётнинг умумий барқарорлигини мустаҳкамлайди ва ягона
валютага қарамликни камайтиради. Валюта таваккалчилигини самарали бошқариш учун
мустаҳкам ва барқарор молия сектори зарур. Ўзбекистон ўз банк тизимининг барқарорлиги
ва мустаҳкамлигини тегишли меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, рискларни бошқариш асослари
ва капиталнинг етарлилиги бўйича чора-тадбирлар орқали оширишга эътибор қаратиши
мумкин. Шаффофликни таъминлаш, самарали назоратни амалга ошириш ва оқилона
кредитлаш амалиётини рағбатлантириш орқали молия сектори валюта хатарларига яхшироқ
бардош бера олади ва умумий иқтисодий барқарорликка ҳисса қўшади.
133
Тўғри ва ўз вақтида маълумотлар валюта рискларини самарали бошқариш учун жуда
муҳимдир. Ўзбекистон маълумотларни тўплаш, таҳлил қилиш ва ҳисобот бериш тизимини
такомиллаштиришга, хусусан, валюта оқимлари, савдо баланслари ва валюта таъсирлари
соҳаларига сармоя киритиши мумкин. Ишончли маълумотларга кириш сиёсатчилар, бизнес
ва инвесторларга онгли қарорлар қабул қилиш ва хавфларни камайтириш бўйича тегишли
стратегияларни амалга ошириш имконини беради. Ўзбекистон валюта рискларини
бошқариш амалиётини кучайтириш учун халқаро ташкилотлар, қўшни давлатлар ва
минтақавий форумлар билан ҳамкорлик қилиши мумкин. Кўп томонлама ташаббусларда
иштирок этиш, илғор тажрибаларни алмашиш ва сиёсий мулоқотларда қатнашиш орқали
Ўзбекистон қимматли тушунчаларга эга бўлиши ва валюта рискларини бошқариш бўйича
тажрибага эга бўлиши мумкин. Халқаро ҳамкорлик молиялаштириш манбалари, техник
ёрдам ва салоҳиятни ошириш дастурларига киришни ҳам осонлаштириши мумкин.
Бозор муносабатлари шароитида валюта рискларини бошқариш Ўзбекистон каби
давлатлар учун иқтисодий барқарорликни таъминлаш, хорижий инвестицияларни жалб этиш
ва барқарор ўсишни таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Валюта алмашинуви келишувлари
Ўзбекистонга узоқ муддатли инвестициялар ва трансчегаравий операцияларни бошқариш
учун қимматли воситани ҳам тақдим этади. Ҳамкор давлатлар билан шартномалар тузиш
орқали Ўзбекистон хорижий молиялаштириш билан боғлиқ валюта рискларини юмшата
олади ва валюта курсининг ўзгариши таъсирини камайтиради. Савдо ва сармоявий
шерикликни диверсификация қилиш Ўзбекистон учун яна бир самарали стратегиядир. Кўп
мамлакатлар ва минтақалар билан иқтисодий алоқаларни кенгайтириб, мамлакат валюта
рискларини кенгроқ валюталар бўйлаб тақсимлаши мумкин, бу эса бозор муносабатларида
барқарорлик ва барқарорликни оширади.
Бундан ташқари, пул-кредит ва солиқ-бюджет сиёсатини кучайтириш, экспорт
диверсификациясини рағбатлантириш, тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб
қилишни рағбатлантириш ва молия секторининг барқарорлигини ошириш Ўзбекистон
валюта рискларини самарали бошқариш учун қабул қилиши мумкин бўлган асосий
стратегиялардир. Ушбу чора-тадбирлар иқтисодий ўсиш учун қулай муҳит яратади, шу билан
бирга валюта курсларининг ўзгаришига заифликни камайтиради.
Маълумотлар
тизимларини
такомиллаштириш
ва
халқаро
ҳамкорликни
ривожлантириш Ўзбекистон валюта рискларини бошқаришни такомиллаштириш бўйича
кўриши мумкин бўлган қўшимча қадамдир. Тўғри ва ўз вақтида маълумотларга эга бўлиш
халқаро ташкилотлар ва қўшни давлатлар билан ҳамкорлик қилиш билан бирга, илғор
тажрибаларни жорий этишда қимматли тушунча ва ёрдам беради.
| 