Pedagogik
maqsad
pedagog
va
talabaning
hamkorlikdagi faoliyati natijasini oldindan tasavvur etishdir.
An’anaviy
didaktikada ham ko‘pchilik olimlar (Babanskiy Yu.K., Bezrukova V.S.,
Galperin P.D, Lerner I.Ya., Kraevskiy V.V., Maxmutov M.I., Talizina N.F. va
b.) o‘quv maqsadlarini belgilash usullari, ularni aniqroq ifodalash shakllari
bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borishgan va bu masalalar bo‘yicha ma’lum
tajriba ham to‘plangan. Jumladan, zamonaviy darsning ta’lim berish,
tarbiyalash va talaba shaxsini rivojlantirish maqsadlarini aniqlash hamda
ularga erishish yo‘llari bo‘yicha ma’lum darajada nazariy va amaliy
ma’lumotlar mavjud. Lekin, o‘qituvchi qanday natijaga erishishni xohlaydi? Bir
qarashda bu savolga javob berish osonga o‘xshaydi. Biror fan yoki uning bo‘limini
o‘qitishda o‘qituvchi o‘z oldiga uni talabalarga tushuntirishni, mazmunining
o‘zlashtirilishini va buning natijasida talabalar uni amalda qo‘llay olishlariga
erishishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Lekin, “tushunish”, “o‘zlashtirish”,
“anglash”, “qo‘llash” degani nimani bildiradi? Qo‘yilgan maqsadga
erishilganligini o‘qituvchi qanday aniqlashi mumkin? Agar talabaning qo‘yilgan
maqsadga erishgani yoki erisha olmaganligini aniqlash usuli mavjud bo‘lsa,
o‘qituvchi qo‘llagan uslublarining to‘g’riligiga, o‘z mehnati samarasiga
“Ta’limda innovativ-kreativ texnologiyalarning qo’llanilishi, neyrolingvistik dasturlashning
amaliy asoslari” mavzusidagi xalqaro konferentsiya 2021-yil, 27-dekabr
291
ishonishi yoki talabalar qanday yordamga muhtoj ekanligi haqida ishonchli
ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo‘lar edi. Ta’lim texnologiyasi
tarafdorlari aynan mana shu holat – an’anaviy o‘qitish jarayoni maqsadlari
noaniq bo‘lib, o‘qitish natijalarini yaqqol o‘lchab bo‘lmasligini qattiq tanqid
ostiga olgan edilar.
Biroq, an’anaviy pedagogikadagi bu holatni har qanday tanqid
ham birdaniga o‘zgartira olmaydi, chunki o‘quv yurti (u bilan birga
o‘qituvchi ham) ijtimoiy talabni o‘ta umumlashgan holda oladi. Demak,
jamiyat ta’lim tizimiga umumiy tarzdagi talab qo‘yar ekan, undan kelib
chiqadigan o‘quv yurti vazifalari, shuningdek, fanlar dasturlaridagi o‘quv
maqsadlari ham umumiy tarzda bayon etilishi tabiiydir. Shuni ta’kidlash
lozimki, O‘zbekistonda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g’inlari ta’lim
standartlarining
joriy
qilinishi,
ularda
tayyorlanayotgan
kadrlarga
qo‘yiladigan
yagona
talablarning
aks
ettirilganligi
natijasida
o‘qitish maqsadlarini aniqlashtirishga erishilmoqda.
Biz odatda fanning maqsad va vazifasidan kelib chiqqan holda, o‘quv
maqsadlarini fan (kurs) va uning bo‘limlari darajasida aniqlashtirish bilan
chegaralanamiz. Chunki aynan mana shu joyda o‘quvjarayonini texnologik
usulda loyihalash bevosita namoyon bo‘ladi va aynan shu darajada
o‘qituvchi fan va uning bo‘limlari ustida ishlab, o‘quv maqsadlarini aniqlaydi
va ular asosida o‘quv jarayonini tashkil etadi. Endi, pedagogik amaliyotda
mustahkam o‘rin olgan o‘quv maqsadlarini aniqlashning quyidagi an’anaviy
usullari haqida to‘xtalamiz:
1. Maqsadlarni o‘rganiladigan o‘quv materialining mazmuni orqali aniqlash.
Masalan:
“Rivojlantiruvchi
ta’lim
texnologiyalarini
o‘rganish”,
“Intellekt ko‘pligi nazariyasini o‘rganish”, yoki biror mavzu, bob
mazmunini, hodisalar, qonun-qoidalar, ta’riflar va hokazolarni o‘rganish.
Xo‘sh, maqsadni bunday belgilash nima beradi? Bu faqat bitta dars yoki bir
necha darslarda o‘tiladigan materialni o‘rgatishga ishora qilish xolos, unda
o‘quv jarayonini tashkil etish uchun aniq bir yo‘nalish yo‘q. Shuningdek,
agar ma’lum darajada reproduktiv o‘zlashtirishni hisobga olmasa, bunday
shaklda ifodalangan maqsadlarga erishilganlik yoki erishilmaganlikni ham
aniqlab bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, bunday usulda belgilangan
o‘quv maqsadlari o‘quv jarayonini tashkil etishning amaliy (amalga
oshiruvchi) qismi ham bo‘la olmaydi. Shuning uchun ham pedagogik
texnologiya tarafdorlari bunday o‘quv maqsadlarini o‘ta noaniq deb
hisoblab, tanqid qilganlar.
|
