«Chumoli va Tipratikan», «O‘jar toshbaqa»
masallarida ham badiiy til vositalari mavjud.
Xususan, ularda
«O‘g‘irlik mol aylar jonsarak», «Bola ko‘nglin ko‘tarar», «Kosang joningga
huzur», «Senga qalqon usti-bosh», «Parcha go‘sht bo‘lib yurar», «Jish Toshbaqa»
kabi ibora,
birikma va gaplar uchraydiki, ular ustida ishlashda
“Bunday majorolar qachon va kimlar orasida
bo‘lib o‘tishi mumkin?”, “Ularga hayotdan misollar keltiring”
kabi topshiriqlar berish, ulardagi
ma’noni boshqacha yo‘sinda bayon ettirish, o‘zaro taqqoslash, ta’sirchanligidagi farqni aniqlatish
katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi. Masalan:
«Bola ko‘nglin ko‘tarar» -
Bolasiga yaxshi gaplar
gapirar,
«Kosang joningga huzur» -
Kosang joningni, sog‘lig‘ingni asraydi» kabi.
Boshlang‘ich sinflarda adabiy tushunchalar va badiiy vositalar ustida ishlash o‘quvchilarning
ijodiy tafakkurini o‘stirishga, ularda jonlantirish, o‘xshatish, mubolag‘a kabi adabiy tushunchalar
yuzasidan dastlabki tasavvur hosil qilishga yordam beradi.
O‘qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy qoidalarga
asoslanadi. Sinfda o‘qishni to‘g‘ri uyushtirish uchun o‘qituvchi badiiy asarning o‘ziga xos
xususiyatlarini, ta’limning turli bosqichlarida o‘qish jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab
yoshidagi o‘quvchilarning matnni idrok etish va o‘zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
O‘qish ta’limi bo‘yicha o‘quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish yordamida dastur talablariga
javob berib bo‘lmaydi. Negaki, matn tagzaminidagi tarbiyaviy g‘oya uni tushunish, idrok qilish
natijasidagina ochiladi. Boshqacha aytganda, har qanday asardagi sehr-joziba matn zaminidagi
yashirin mazmun-mohiyatni anglab etilganda o‘quvchi diqqatini o‘ziga jalb etishi mumkin. Bunga
adabiy-nazariy tushunchalarni o‘zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini shakllantirish orqali
erishiladi.
Asar tahlili jarayonida o‘qituvchi savollariga o‘quvchilarning o‘z so‘zlari bilan javob berishi
ham matnda tasvirlangan voqea-hodisalar yuzasidan mantiqiy fikrlashga, qahramonlarning xatti-
harakatlarini to‘g‘ri baholashga yaqindan yordam beradi. Savollar uzuq-yuluq va mantiqsiz
bo‘lmasdan, qat’iy maqsad asosida izchil berilishi o‘quvchilarning o‘qilgan matn mohiyatini chuqur
anglab etishlariga imkon yaratadi, chunki har qanday javob mustaqillikni taqozo etadi.
Ta’kidlash joizki, o‘quvchilarning o‘zlarini ham savol tuzishga o‘rgatish lozim. K. D.
Ushinskiy qayd etganidek, to‘g‘ri qo‘yilgan masalaning o‘zi yarim javobdir. Matn yuzasidan savol
tuzishda o‘quvchining dars mavzusi bilan bog‘liq jihatlarga e’tibor berishi asarda tasvirlangan
voqea-hodisalar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishlarni bilib olishga, hayotiy xulosalar chiqarishga yo‘l
ochadi. Shuning uchun ham matn yuzasidan savol tuzish o‘quvchini ongli va tushunib o‘qishga
yo‘llaydi.
O’qish kitoblarida turli janrdagi badiiy asarlar va ilmiy-ommabop maqolalar berilgan. Istalgan
asarning ob’ektiv mazmuni butun borliq, mavjudot, uning turli tomonlari, dalillar va ularning bir-
biriga ta’siri hisoblanadi. Badiiy asarda hayot obrazlar orqali tasvirlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki,
badiiy asar arkazida inson, uning jamiyat va tabiatga munosabati turadi.
Badiiy asarda borliqni, voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash, ob’ektiv mazmun va sub’ektiv
bahoni aniq materialda berish haqidagi qoidalar metodika uchun katta nazariy-amaliy ahamiyatga
ega.
Birinchidan, badiiy asar ustida ishlashni tashkil qilishda obrazlar va muallifning asarda
tasvirlangan voqealarga munosabati o’qituvchining diqqat markazida turadi. O’quvchilar voqelikni
obrazlar orqali tasvirlashning o’ziga xos xususiyatlarini tushuna boradilar.
Ikkinchidan, har qanday badiiy asarda aniq tarixiy davrdagi voqealar tasvirlanadi. Shuning
uchun asarda tasvirlangan voqealarga tarixiy yondashilgai taqdirdagina matnni to’g‘ri o’qish,
qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati sabablarini tushunish, dalillar va voqealarni haqqoniy
baholash mumkin. Buni boshlang‘ich sinflarga tatbiq etganda, avvalo, bolalarni asarda
tasvirlangan davr bilan qisqacha tanishtirish, keyin o’quvchilarda qatnashuvchi shaxslarning xatti-
harakatini ular yashagan davr va ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda baholashni o’stirish zarur.
Uchinchidan, yozuvchining hayoti va qarashlarini o’quvchilarning yoshlariga mos ravishda
tanishtirish maqsadga muvofiq.
To’rtinchidan, badiiy asarni tahlil qilishda o’quvchilarni asarning g‘oyaviy yo’nalishini
tushunishga o’rgatish muhimdir, bu asarni to’g‘ri idrok etish uchun, matn ustida ishlash
ko’nikmasini, o’quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish uchun zarur. Muallif badiiy asarda
tasvirlangan hayotiy dalillarga, ijtimoiy hodisalarga, jamiyatning u yoki bu tabaqasi vakillariga o’z
munosabatini ifodalashga harakat qiladi. Yozuvchining hayotiy materiallarga bahosi aniq dalillar
asosida yaratilgan badiiy asarning g‘oyaviy mag‘zini tashkil etadi. Asarning g‘oyaviy yo’nalishi
yozuvchining dunyoqarashiga bog‘liq. Asarning tarbiyaviy ahamiyati, o’quvchiga ta’sir kuchi uning
g‘oyaviy yo’nalishiga bog‘liq.
Badiiy asar ustida ishlashni to’g‘ri tashkil qplish uchun shakl va mazmun birligi haqidagi
qoida ham e’tiborga olinadi.
Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o‘qituvchi badiiy
asarning san’at asari sifatida o‘ziga xos xususiyatlari va o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini
nazarda tutadi.
Badiiy asarda barcha qismlar (g‘oyaviy asos, kompozistiya, syujet, tasviriy vositalar) o‘zaro
bog‘liq bo‘ladi. Syujet rivoji asosida asar qahramonlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu
xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o‘qish va idrok etishni talab etadi.
O‘quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o‘rgatish ularda adabiy-estetik tahlil malakasini
shakllantirish va o‘stirish orqali ta’lim-tarbiya berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish
muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga
munosabat uyg‘otadi. Asar tahlili o‘qituvchidan o‘quvchilar faoliyatini ma’lum maqsadga
yo‘naltirishni taqozo qiladi.
«Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asarda ifodalangan hayotiy voqeani
yoritish orqali o‘quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga
nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratishdan iboratdir.
O‘quvchilarning yozuvchi oldinga surgan g‘oya, muammolarni to‘liq tushunishlariga erishmay
turib, adabiyotning yoshlarni tarbiyalashdagi vazifasini amalga oshirib bo‘lmaydi»
1
.
O‘quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil qilishda uning
poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi
ma’noni chuqur o‘rganishga yordam beradi.
O‘qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi masalalarni hal qilishi lozim:
1.
Asar ustida ishlashning maqsad va mazmunini aniqlab olishi.
2.
Asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olishi.
3.
Har bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi.
4.
Asarni qanday metodlar asosida o‘rganishni aniqlashi.
5.
O‘quvchilar egallaydigan bilim, ko‘nikma va malakalar doirasini belgilab olishi.
Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo‘linadi:
|
