|
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
06.12.2022Bog'liq ЖДПУ Мактаб менежменти 06 12 22 Анжуман тўплам
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
06.12.2022
Nutq jarayonida qanday vositalardan foydalanishni hisobga olib, u og‘zaki (belgili shakl),
yozma (grafika shakli) va kinetik (til va jestlar yordamida muloqot qilish) turlarga bo‘linadi.
Yozma va og‘zaki nutq bir biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib: yozma nutqning belgisi (grafema)
fonema hisoblanadi. Ya’ni, yozma nutq og‘zaki nutq belgilariga “qatlamlanadi” va ularni og‘zaki
nutqqa qaraganda ancha qiyin va murakkab ikkilamchi simvolizatsiyalash tizimi hisoblanadi.
Shunga qaramay, yozma nutq shunchaki og‘zaki nutqni yozma belgilarga o‘girish degani
emas. O‘zining vujudga kelishi va rivojlanish yo‘llari hamda o‘zining psihologik mazmuni, uning
tarkibiga kiruvchi psihologik operatsiyalar bo‘yicha yozuv jarayoni og‘zaki nutq jarayonidan
ancha farq qiladi.
Yozma va og‘zaki nutq ikki signalli tizimning vaqtinchalik aloqalari ko‘rinishida namoyon
bo‘ladi, biroq og‘zaki nutqdan yozma nutqning farqi shundaki, yozma nutq faqat maqsadga
muvofiqlik tarzida bilim berish sharoitlarida shakllanadi.
Yozma nutq jarayonida eshitiladigan, talaffuz qilinadigan va ko‘rinib turgan so‘z o‘rtasida
yangi aloqalar o‘rnatiladi: bunda yozma nutqning murakkab shartli reflektor aloqalariga og‘zaki
nutq ikkinchi signal tizimining shakllanib bo‘lgan aloqalari ulanadi.
Og‘zaki va yozma nutqning til xususiyatlari ular o‘rtasidagi situativ psihologik farqlar bilan
izohlanadi. L.S. Vigotskiy yozma nutqni monolog-nutq sifatida tavsiflab, unga quyidagicha izoh
beradi: “Yozma nutq-bu og‘zaki nutqning har qanday vaziyatda o‘z-o‘zidan, hech qanday
qiyinchiliklarsiz, bola tomonidan so‘zlashuv vaziyati bo‘lgan vaqtda oq qog‘oz varag‘i, hayoldagi
suhbatdosh bilan bo‘lgan suhbatidir”.2
Og‘zaki nutq bevosita muloqot sharoitlarida sodir bo‘ladi, shuning uchun “sur’ati bo‘yicha
tez va noto‘liqroq” tarzda namoyon bo‘lib, nutq jarayonida ma’noni ifodalash uchun nolingvistik
vositalar–mimika va imo-ishoralardan foydalaniladi. Yozma nutqda esa og‘zaki ma’lumotda
qo‘shimcha axborot beruvchi ushbu vositalar bo‘lmaydi.
Birinchi sinfga borgan bola og‘zaki nutqni yetarli darajada o‘zlashtirib, so‘zlarni bemalol
talaffuz qiladi va muloqot jarayonida ibora ichidagi so‘zlarni o‘z o‘rniga qo‘yish ustida o‘ylanib
o‘tirmaydi. Yozma nutqda har bir iboraning tuzilishi maxsus o‘ylanish predmeti hisoblanadi va
boshlang‘ich bosqichda yozma nutqni o‘zlashtirish har bir so‘zni yozish jarayoni kabi tushuniladi.
Yozma nutqni o‘zlashtirish uchun o‘z nutqini tushunish va uni o‘zlashtirish birinchi darajali
ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu ikki shartlarni rivojlantirmasdan turib yozma nutq haqida gapirish
ham mumkin emas. Og‘zaki nutqdagi kabi, yozma nutqda ham bola birinchi marta “Vatan” degan
so‘zni yozganida, bu so‘zda “v-a-t-a-n” harflari borligini tushunadi, ya’ni o‘z tovush faoliyatini
farqlaydi va tovush tuzulishining xar bir elementini mustaqil talaffuz qiladi.
Til layoqatini, qoidalarini o‘zlashtirish jarayoni 2 bosqichda o‘tadi:
tilni amaliy o‘zlashtirish bosqichi: ruhiy jarayonlarni rivojlantirishning ma’lum darajasiga
erishishda, bola ularni deyarli tushunmagan holda ma’lum til qoidalarini o‘zlashtiradi. Tilni sezish
yoki “tilni his qilish” ushbu qoidalarni o‘zlashtirish mexanizmi hisoblanadi.
tillararo faoliyat bosqichi: ya’ni birinchi bosqichni o‘zlashtirib bo‘lgandan keyingina til
qoidalarini tushunish mumkin.
Og‘zaki nutqni o‘zlashtirish uchun bola tilni rivojlantirishning birinchi bosqichini amalga
oshirishi lozim. Yozma nutqni o‘zlashtirish uchun esa tilni rivojlantirishning ikkinchi bosqichiga
o‘tish zarur.
Yozish va o‘qishga o‘rgatishda til tizimining birligi sifatida so‘z - bola ongi uchun o‘zining
moddiyligi va sezuvchanligini egallaydi va uning ong predmetiga aylanadi.
Yozma nutqni o‘zlashtirish va amalga oshirishning murakkabligi uning tabiatiga bog‘liq:
agar og‘zaki nutq asosan so‘zlash-eshitish va so‘zlarni-harakatlantirish analizatorlari faoliyati
bilan amalga oshirilsa, yozma nutq ko‘rish-eshitish va harakatlantirish analizatorlari faoliyatidan
tarkib topadi.
2
Выготский Л.С. Проблемы дефектологии.- Москва.: Просвещение, 1995
|
| |
