O‘lchov, takt va takt chiziqi

20 
Tegishli o‘lchovni o‘rganish paytida uning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlab, shu 
o‘lchovni asrlarning badiiy obrazi bilan bog‘lash kerak. 
O‘quvchilarni yangi o‘lchov bilan tanishtirib, uni ma’lum bo‘lgan o‘lchov bilan taqqoslab 
ko‘rish tavsiya etiladi. Bu usul ularning turli o‘lchovlarni yaxshiroq anglab olishlariga yordam 
beradi. O‘qituvchi ikkita musiqa asarini ijro etib beradi va uni eshitib, shu asarning o‘lchovini 
aniqlashni taklif etadi. O‘qituvchi ijro etgan birinchi asarning o‘lchovini aytib berishi mumkin, 
ikkinchi asarning o‘lchovini esa o‘quvchilarning o‘zlari aniqlashlari zarur. Boshqa paytda 
o‘quvchilar o‘lchovni mustaqil ravishda aniqlashlari uchun o‘qituvchining chalib beradigan 
asarlardagi o‘lchovni aytib bermasligi mumkin. Buning uchun ular o‘qituvchi chalayotgan 
vaqtda qalam bilan partaga chertib chalishlari mumkin, so‘ngra o‘quvchilardan biri birinchi 
asarning o‘lchovini, yana biri ikkinchi asarning o‘lchovini aytib beradi. Shuningdek, turli 
o‘lchovdagi ikkita asar doskaga (yoki jadvalga) yozib qo‘yilgan bo‘ladi, o‘qituvchi shu 
asarlardan birini chaladi, o‘quvchilar esa qaysi asar chalinganligini topib, uning o‘lchovini aytib 
berishadi. 
O‘quvchilar o‘lchov tushunchasini o‘zlashtirib olishgach, ularga takt oldi (to‘liqsiz takt)ni 
tushuntirib berish mumkin bo‘ladi. Qo‘shiqni ijro etishda takt oldi (taktning kuchli hissasiga 
nisbatan ancha yengil va kuchsizroq bo‘lishi) ya’ni to‘liqsiz taktni bilib olish zarur. O‘qituvchi 
takt oldi bilan boshlanadigan tanish qo‘shiqdan misol tariqasida foydalanib, diqqatni takt 
oldining bir tovushdan yoki bir necha tovushdan iborat bo‘lishi mumkinligiga jalb etadi. 
Tonika tushunchasi 
Musiqa savodining muhim bo‘limlaridan biri - asosiy lad (parda, balandlik) bog‘lanishlarni 
o‘rganish hamda parda turlari va ularning tuzilishi (major va minor) bilan, tonlik 
(ohangdoshlik)lar va intervallar haqidagi tushuncha bilan tanishishdan iboratdir. Aniq-sof 
talaffuzga erishish uchun o‘quvchilarda ladni bilish tuyg‘usini o‘stira borishdan boshlanmog‘i 
kerak. 
O‘rta umumta’lim maktabining II -sinfida o‘quvchilarga melodik parchani kuylayotgan 
yoki chalayotgan asarning boshlama tonning keskin tortilishini ifodalaydigan bir qancha 
misollardagi tonikani oxirigacha kuylash taklif qilinadi: 
1.
2. 

21 
Ammo o‘quvchilarga oldindan (T) tonika haqida tushuncha berilmay, ularning diqqati 
o‘rnashgan va o‘rnashmagan tovushlarga, bu tovushlarning bir-biri bilan bog‘lanishiga, o‘zaro 
bir-biriga tortilishiga jalb etiladi. Buning uchun birinchi navbatda o‘quvchilarda tonikani, ya’ni 
ladning balandligini belgilaydigan asosiy, tovushni eshitib bilishni hosil qilish zarur. Bu tovush 
kuyda xotima tovush bo‘lib hisoblanadi va ladning qolgan tovushlari, ayniqsa boshlama ton shu 
tovushga tortiladi. 
Buning uchun o‘quvchilar melodiya (kuy) tizimning tugallanishi va tugallanmaganligi 
haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishlari kerak. O‘qituvchi misol tariqasida shunday musiqani 
tanlaydiki, bunda bir tarkib tonikada o‘rnashmagan bo‘lishi, boshqa bir tarkib esa – o‘rnashgan 
bo‘lishi lozim. U o‘quvchilarga har ikkala musiqaviy tarkibini kuylashni taklif qilishi bilan birga, 
bulardan qaysi biri tugallangan, qaysi biri esa tugallanmaganligini so‘raydi. 
O‘qituvchi o‘quvchilarga tugallanmagan misolni takrorlashni va shu misol ham tugal 
eshitilmog‘i uchun oxirgi tovushni topish haqida topshiriq beradi. Bunday mashqlarni butun 
o‘quv yili davomida o‘tkazish va berilgan topshiriqlarni asta-sekin murakkablashtira borish 
tavsiya etiladi. Avval boshda o‘quvchilar keskin tortiluvchi boshlama tondan keyingi (T) 
tonikani, undan keyin ladning boshqa bosqichlari bilib olishadi. 
III- sinfda bu ish davom ettiriladi, natijada o‘quvchilar musiqa asarini tugallaydigan 
tovushning (T) tonika deb atalishini bilib olishadi. O‘qituvchi ikki misolni taqqoslar ekan. I- 
bosqichda – (tovushqator) gammaning asosiy bosqichida tugaydigan misol tugal eshitilishini 
tushuntirib beradi. O‘quvchilar endi Do major gammasini bilganliklari va kuylay olganliklari 
sababli, o‘qituvchi ularning diqqatini, bu gamma tonika bilan - do notasida boshlanib, shu 
tonikada tugallanganligi uchun Do major deb atalishiga jalb etadi. 

Download 2,43 Mb.