20
Tegishli o‘lchovni o‘rganish paytida uning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlab, shu
o‘lchovni asrlarning badiiy obrazi bilan bog‘lash kerak.
O‘quvchilarni yangi o‘lchov bilan tanishtirib, uni ma’lum bo‘lgan o‘lchov bilan taqqoslab
ko‘rish tavsiya etiladi. Bu usul ularning turli o‘lchovlarni yaxshiroq anglab olishlariga yordam
beradi. O‘qituvchi ikkita musiqa asarini ijro etib beradi va uni eshitib, shu asarning o‘lchovini
aniqlashni taklif etadi. O‘qituvchi ijro etgan birinchi asarning o‘lchovini aytib berishi mumkin,
ikkinchi asarning o‘lchovini esa o‘quvchilarning o‘zlari aniqlashlari zarur. Boshqa paytda
o‘quvchilar o‘lchovni mustaqil ravishda aniqlashlari uchun o‘qituvchining
chalib beradigan
asarlardagi o‘lchovni aytib bermasligi mumkin. Buning uchun ular o‘qituvchi chalayotgan
vaqtda qalam bilan partaga chertib chalishlari mumkin, so‘ngra o‘quvchilardan biri birinchi
asarning o‘lchovini, yana biri ikkinchi asarning o‘lchovini aytib beradi. Shuningdek, turli
o‘lchovdagi ikkita asar doskaga (yoki jadvalga) yozib qo‘yilgan bo‘ladi, o‘qituvchi shu
asarlardan birini chaladi, o‘quvchilar esa qaysi asar chalinganligini topib, uning o‘lchovini aytib
berishadi.
O‘quvchilar o‘lchov tushunchasini o‘zlashtirib olishgach, ularga takt oldi (to‘liqsiz takt)ni
tushuntirib berish mumkin bo‘ladi. Qo‘shiqni ijro etishda takt oldi (taktning
kuchli hissasiga
nisbatan ancha yengil va kuchsizroq bo‘lishi) ya’ni to‘liqsiz taktni bilib olish zarur. O‘qituvchi
takt oldi bilan boshlanadigan tanish qo‘shiqdan misol tariqasida foydalanib, diqqatni takt
oldining bir tovushdan yoki bir necha tovushdan iborat bo‘lishi mumkinligiga jalb etadi.
Tonika tushunchasi
Musiqa savodining muhim bo‘limlaridan biri - asosiy lad (parda, balandlik) bog‘lanishlarni
o‘rganish hamda parda turlari va ularning tuzilishi (major va minor) bilan, tonlik
(ohangdoshlik)lar va intervallar haqidagi tushuncha bilan tanishishdan iboratdir. Aniq-sof
talaffuzga erishish uchun o‘quvchilarda ladni bilish tuyg‘usini o‘stira borishdan boshlanmog‘i
kerak.
O‘rta umumta’lim maktabining II -sinfida o‘quvchilarga melodik parchani kuylayotgan
yoki chalayotgan asarning boshlama tonning keskin tortilishini
ifodalaydigan bir qancha
misollardagi tonikani oxirigacha kuylash taklif qilinadi:
1.
2.
21
Ammo o‘quvchilarga oldindan (T) tonika haqida tushuncha berilmay, ularning diqqati
o‘rnashgan va o‘rnashmagan tovushlarga, bu tovushlarning bir-biri bilan bog‘lanishiga, o‘zaro
bir-biriga tortilishiga jalb etiladi. Buning uchun birinchi navbatda o‘quvchilarda tonikani, ya’ni
ladning balandligini belgilaydigan asosiy, tovushni eshitib bilishni hosil qilish zarur. Bu tovush
kuyda xotima tovush bo‘lib hisoblanadi va ladning qolgan tovushlari, ayniqsa boshlama ton shu
tovushga tortiladi.
Buning uchun o‘quvchilar melodiya (kuy) tizimning tugallanishi va tugallanmaganligi
haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishlari kerak. O‘qituvchi misol tariqasida shunday musiqani
tanlaydiki, bunda bir tarkib tonikada o‘rnashmagan bo‘lishi, boshqa bir tarkib esa – o‘rnashgan
bo‘lishi lozim. U o‘quvchilarga har ikkala musiqaviy tarkibini kuylashni taklif qilishi bilan birga,
bulardan
qaysi biri tugallangan, qaysi biri esa tugallanmaganligini so‘raydi.
O‘qituvchi o‘quvchilarga tugallanmagan misolni takrorlashni va shu misol ham tugal
eshitilmog‘i uchun oxirgi tovushni topish haqida topshiriq beradi. Bunday mashqlarni butun
o‘quv yili davomida o‘tkazish va berilgan topshiriqlarni asta-sekin murakkablashtira borish
tavsiya etiladi. Avval boshda o‘quvchilar keskin tortiluvchi boshlama tondan keyingi (T)
tonikani, undan keyin ladning boshqa bosqichlari bilib olishadi.
III- sinfda bu ish davom ettiriladi, natijada o‘quvchilar musiqa asarini tugallaydigan
tovushning (T) tonika deb atalishini bilib olishadi. O‘qituvchi ikki misolni taqqoslar ekan. I-
bosqichda – (tovushqator) gammaning asosiy bosqichida tugaydigan
misol tugal eshitilishini
tushuntirib beradi. O‘quvchilar endi Do major gammasini bilganliklari va kuylay olganliklari
sababli, o‘qituvchi ularning diqqatini, bu gamma tonika bilan - do notasida boshlanib, shu
tonikada tugallanganligi uchun Do major deb atalishiga jalb etadi.
