15
bilan ko‘rsatib borishlari kerak. Agar qo‘shiq yuqori registrda chalinayotgan bo‘lsa, ular
qo‘llarini yuqoriga ko‘tarishadi, pastki registrda chalinayotganda esa pastga tushirishadi, o‘rta
registrda o‘quvchilar qo‘llarini oldinga uzatishadi. Bu o‘yinni tikka turib bajarilsa yaxshiroq
natija beradi. Shu xildagi holatlar ko‘zlanadigan
asosiy maqsaddan tashqari, bir yo‘la go‘yo
jismoniy yengillikka ham erishilib darsda ko‘tarinki ruh paydo bo‘ladi. Tovushlarning baland-
pastligini aniqlash birinchi oktava bilan cheklangach, shu tovushlarni eshitishi bilan emas, balki,
ularni kuylashni ham talab etish kerak. O‘shanda o‘quvchilarning eshitib tasavvur hosil qilishlari
bilan bir vaqtda ularda qo‘shiqchilik sezgilari hosil bo‘la boradi, chunki eng baland tovushlar
qo‘shiq aytishda o‘rtacha va past tovushlarga qaraganda ko‘proq kuch sarflashni talab etadi. Shu
bilan bir qatorda qo‘shiq o‘rganish jarayonida o‘quvchilarga avval qochirim shaklidagi bir
tovush, keyinroq esa o‘ziga xos melodik misolga (davraga) mo‘ljallangan ikki mashqni kuylash
taklif etiladi. Bunda o‘quvchilarning diqqatini shunga ko‘proq tortish kerak. Birinchi holatda ular
ayni bir tovushni takrorlashadi, ikkinchi holatda esa ikki turli tovushni kuylashadi.
O‘quvchilarda notaga qarab kuylash bilimlari yetarli ravishda to‘plangandan keyin,
quyidagi topishmoq – o‘yinini o‘tkazish mumkin: O‘quvchilarga tanish bo‘lgan qo‘shiq grafik
shaklda tasvirlanadi va buning qanday qo‘shiq
ekanligini topish, keyin esa uni aytish taklif
etiladi. So‘ngra qo‘shiq nota yozuvidan topiladi va kuylanadi. Agar o‘quvchilarning ko‘pchilik
qismi bu topshiriqni muvaffaqiyatli bajara olsa, shundan so‘ng ularga ancha murakkab bo‘lgan
topshiriqlarni ham berish mumkin. O‘qituvchi mashqlar uchun qo‘shiqlar tanlar ekan, ularni
kuylashga qulay bo‘lgan diapazondagi namunalardan bo‘lishi kerak, chunki bunday qo‘shiqni
tanlash, aniq talaffuz etish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitni yaratadi.
Tovushlar cho‘zimi va ularning yozilishi
Tovushlarning baland-pastligi tushunchasini egallash ustida olib boriladigan ish
jarayonida ularning cho‘zimi tushunchasi asta-sekin kiritiladi. Dasturda ko‘rsatilgan musiqa
asarlaridagi tovushlar faqat muayyan balandlikdagina emas, balki muayyan cho‘zimga ham ega
ekanligiga, qisqa va uzun, cho‘ziq tovushlar borligiga ham diqqatni jalb etish lozim. Uzun
tovushlarni cho‘zib aytish kerak. Bunda qo‘shiqning grafik rasmidan foydalaniladi, tovushlar bu
grafik rasmda cho‘zimiga qarab qisqa yoki uzun chiziqchalar bilan ko‘rsatiladi.
Ushbu mashqlarni bajarishda o‘qituvchi avvalo, qo‘shiqni qanday yozish kerakligini
tushuntirib hamda ko‘rsatib beradi. O‘quvchilar qo‘shiqni yoki melodik parchani aytadilar.
So‘ng musiqa ritmini qalam bilan partaga chertib chalib ko‘rsatadi. Shundan keyin o‘qituvchi
kuyning ritmik tuzilishini daftarga yozishni taklif qiladi, tekshirib ko‘rish uchun o‘quvchilardan
biri uni doskaga yozib qo‘yadi.
Notalarni yozish. Nota yo‘li. Kalit
Musiqa darsida o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga nutqimizni, har bir so‘zimizni harflar
bilan yozish mumkin bo‘lgani kabi, musiqani ham yozish mumkinligini, ammo buning uchun
musiqaga xos harflarni – notalar, deb ataladigan musiqiy belgilarni bilish kerakligini tushuntirib
beradi, notani yaxshi bilgan kishigina har qanday qo‘shiqni ijro eta olishini ta’kidlab o‘tadi.
Musiqada notalar nota yo‘lida yoziladi. Bunda o‘qituvchi nota yo‘lining ahamiyatini
izohlab beradi. O‘qituvchi doskaga nota yo‘lini chizib, o‘quvchilarning chiziqlar sanog‘i
boshlanadigan joy - eng pastki chiziq - birinchi chiziq ekanligini
bemalol esda qoldirishlari
uchun pastki chiziqni chizishdan boshlashi lozim. So‘ngra u notalarning chiziqlarda, chiziqlar
orasiga, chiziqlarning ustiga va ostiga yozilishini, asosiy chiziqlar yetishmay qolganda esa
notalar qo‘shimcha ya’ni yordamchi chiziqlarda yozilishini aytib o‘tadi. Shundan keyin
o‘qituvchi, nota chizig‘i boshida maxsus belgi –
